عصر دیروز (یکشنبه ۱۴ اردیبهشت ماه) فیلم مستند اجاره نشینی ساخته ابراهیم مختاری و کیوان کیانی، در سالن سینماحقیقت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی به نمایش درآمد و با حضور ناصر صفاریان (مجری و دبیر جلسه‌های نمایش فیلم) و همایون امامی (منتقد و مستندساز) مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
به گزارش روابط عمومی مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، در ابتدای این جلسه ابراهیم مختاری با اشاره به کارنامه‌ی فیلم‌سازی خود گفت: «من یک مستندساز هستم که در مجموع ساخته‌هایم یک فیلم سینمایی به‌نام زینت هم دیده می‌شود. فیلمی که مرا مجاب کرد تا از شخصیت اصلی داستانم (یک به‌ورز جنوبی به‌نام زینت دریایی) مستند بسازم و به این ترتیب دوباره به سینمای مستند برگردم. همین نکته نشان می‌دهد علاقه دارم بین سینمای مستند و داستانی در رفت و آمد باشم؛ البته اگر سرمایه‌ی لازم برای این‌کار فراهم شود و در ضمن، من هم بضاعت انجام آن را داشته باشم.»
کیوان کیانی، همکار مختاری در ساخت اجاره نشینی نیز کارگردانی مشترک این مستند را حاصل فعالیت و همکاری درازمدت خود و مختاری در واحد کارگردانیِ فیلم در شبکه‌ی یک سیما دانست و افزود: «فیلم اجاره نشینی بخشی از یک مجموعه‌ی مستند به‌نام سر پناه است که سه سرفصل کم‌وبیش مرتبط به هم داشت و هرکدام توسط یک گروه جداگانه ساخته شد.»
وی با اشاره به این‌که در مجموعه‌ی مورد بحث، بخش مربوط به مشکلات مهاجرت به شهر‌ها توسط محمد تهامی‌نژاد و قسمت مربوط به اراضی شهری توسط فریدون جوادی کارگردانی شده گفت: «مستند اجاره‌نشینی چنان که از نامش هم برمی‌آید درباره‌ی بحران شهرنشینی‌ست. این مجموعه به سفارش وزارت مسکن و شهرسازی و با همکاری شبکه‌ی یک سیما ساخته شد. ابراهیم مختاری ابتدا قرار بود سرپرستی گروه را برعهده داشته باشد و کارگردان‌های مجموعه را انتخاب کند اما در ادامه پذیرفت تا در کارگردانی این فیلم مستند به من کمک کند.»
بخش بعدی جلسه‌ی روز گذشته، صحبت‌های همایون امامی را در بر‌می‌گرفت که به‌عنوان منتقد مهمان در این جلسه‌ی نمایش فیلم شرکت کرده بود. این مستندساز با اشاره به وجه مولف بودن ابراهیم مختاری و تاکید بر ویژگی‌ها و کیفیت کتاب‌هایی که توسط ایشان نوشته و منتشر شده گفت: «آن‌چه که بیش از سایر عناصر در ساخت این اثر مستند قابل اشاره به نظر می‌رسد، تعلق خاطر آن به سبک «سینمای مستند بی‌واسطه» است که چند دهه پیش در آمریکا متولد شد. در ضمن اگر بخواهیم از دریچه‌ی شیوه‌شناسی و روش ساخت، این فیلم را مورد بررسی قرار دهیم می‌توان گفت مستند اجاره نشینی به لحاظ نزدیکی به واقعیت، از روش مشاهده‌گری بهره برده است.»
وی در ادامه با برشمردن ویژگی‌های فنی و تکنیکی فیلم‌هایی که از آنان به مستندهای بی‌واسطه یاد می‌شود گفت: «در کشور ما ردپای این نوع سینما تا اوایل دهه‌ی ۱۳۶۰ که این مستند ساخته شده دیده نمی‌شود. درحقیقت می‌توان گفت نخستین تجربه‌ی مستندسازیِ بی‌واسطه، توسط گروهی متشکل از ابراهیم مختاری، کیوان کیانی، محمد تهامی‌نژاد و فریدون جوادی که مستندهایی درباره‌ی معضل شهرنشینی ساخته‌اند انجام شده است.»
همایون امامی سپس تحرک و حرکت بی‌وقفه‌ی دوربین در چنین فیلم‌هایی را مهم‌ترین شاخصه‌ی این سبک دانست و افزود: «این تمهید باعث می‌شود تا دوربین که مشاهده‌گر و ناظر صحنه است بتواند بیشترین لحظات را ثبت کند. در مستند اجاره نشینی لحظات بسیار تکان‌دهنده‌ای وجود دارد که به کمک تدوین خوب، تاثیرگذار‌تر هم از کار درآمده است. مثل ثبت لحظه‌های عصبانیت مستاجر ارمنی و اوج استیصال و درماندگی او که با نگاه به دوربین (چشم مخاطب) جاودانه شده است.»
بخش دیگر این جلسه به مرور خاطرات تولید این فیلم از زبان ابراهیم مختاری اختصاص داشت. وی با اشاره به این‌که پژوهش‌های این مجموعه توسط سه نفر از دانش‌آموختگان رشته‌ی شهرسازی نوشته شده گفت: «به کارگردان‌هایی که برای ساخت این کار اعلام آمادگی کرده بودند پیشنهاد کردم پژوهش‌ها را بخوانند و بر اساس آن نوشته‌ها، طرح‌های خود را بنویسند تا بتوان مقدمات کار را آغاز کرد.»
وی افزود: «در میان متن‌هایی که نوشته شد طرح کیوان کیانی بیش از سایرین به بازسازی لحظه‌های مستند گرایش داشت و به تعبیری می‌توان گفت ریشه‌های فیلم مستند را کمتر می‌شد در آن پیدا کرد. آن‌وقت‌ها من خودم مستاجر بودم و زمانی که طرح اولیه‌ی اجاره نشینی را خواندم احساس کردم این نوشته اصلاً ربطی به معضلات اجاره‌نشینی در تهران آن روزگار ندارد!»
رییس فعلی انجمن مستندسازان سینمای ایران در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: «کیانی وقتی دیدگاه منفی من را درباره‌ی این طرح شنید گفت: «خب، تو چه طرحی توی ذهنت داری؟» گفتم: «من هیچ طرحی توی ذهنم نیست.» گفت: «پس بیا با هم کار کنیم!» سرانجام، تمهید کیانی کارگر افتاد و من که نسبت به ساخت این فیلم ترغیب شده بودم به آقای خبازان که پژوهش مورد نظر را نوشته بود گفتم: «در وضعیت فعلی بهتر است این مشکل را به‌صورت عینی و از نزدیک به ما نشان بدهی.» نخستین جایی که ایشان به ما نشان داد زیر پل میرداماد بود که جمعیت فراوانی در گوشه و کنار آن بیتوته کرده بودند. من بار‌ها از کنار این پل و آدم‌های اطراف آن عبور کرده بودم اما هیچ‌وقت با دقت به آن‌ها توجه نکرده بودم. وقتی خبازان گفت که اغلب آن آدم‌ها مستاجرانی هستند که به همراه وسایلشان از ساختمان‌های اطراف پل بیرون انداخته شده‌اند در ذهنم خط اصلی فیلم را پیدا کردم و متوجه شدم اگر قرار باشد این فیلم، مطابق خواسته‌ی سفارش‌دهندگان، تاثیرگذار و راهگشا از کار درآید باید از کدام مسیر حرکت کنیم تا به چنین هدفی برسیم.»
بعد از آن‌که سرنخ‌ها و روش نزدیک شدن به موضوع پیدا شد دلمان می‌خواست از طریق ساخت فیلم پاسخ این پرسش را پیدا کنیم که مشکلات اجاره‌نشینی در تهران، اصلاً چه‌طور بروز و عینیت پیدا می‌کند! از آن‌جا که این فیلم‌ها قرار بود با تاثیرگذاشتن بر نمایندگان، در قوانین موجر و مستاجر نیز تغییر ایجاد کند بیش از هر چیز دنبال پیدا کردن راه‌هایی بودیم تا در فضایی دور از این مشکلات، مخاطبان اصلی فیلم را تحت‌تاثیر قرار دهیم. به همین دلیل از هر عاملی که مانع این تاثیرگذاری می‌شد صرف‌نظر کردیم. به‌عنوان مثال از کاربرد دوربین به‌شکل ثابت که گاهی اجازه نمی‌داد تا رخداد‌ها را به شکل یک ناظر تعقیب کنیم یا بازسازی لحظات که می‌توانست به شائبه‌ی داستانی بودن فیلم دامن بزند صرف‌نظر کردیم. در حقیقت برای ساخت اجاره نشینی یک رشته عناصر آشنای قدیمی را به کلی کنار گذاشتیم و سعی کردیم آن‌چه که خود ما (سازندگان فیلم) را تحت‌تاثیر قرار می‌داد، با دوربین فیلم‌برداری ثبت کرده و به مخاطبان اصلی فیلم (نمایندگان) نشان دهیم.»
کیوان کیانی، دیگر سازنده‌ی این فیلم مستند نیز با اشاره به هم‌زمانی بخشی از تحقیقات ساخت این فیلم و پیدا کردن روش‌هایی برای ساخت آن گفت: «ما با همراهی محقق فیلم به خیلی جا‌ها سرک کشیدیم. او گزارش خود را به‌صورت مکتوب می‌نوشت و ما فقط شاهد صحنه‌هایی بودیم که در واقعیت رخ می‌داد. سپس به صورت دوره‌ای جلسه‌هایی برگزار شد تا بتوانیم درباره‌ی چگونگیِ نمایشِ محتوای تحقیقات به نتیجه برسیم. و در نهایت، ساخت فیلم با جمع‌بندی تمام این نکته‌ها به سرانجام رسید.»
در بخش پایانی این جلسه‌ی نمایش فیلم، همایون امامی با اشاره به این‌که در حال حاضر از مستند اجاره نشینی نسخههای متعددی با زمان‌های مختلفی وجود دارد گفت: «در یکی از نسخههای این فیلم، روی تصویر، صدای گفتار متن شنیده می‌شود که تحلیل اقتصادی و اجتماعی جامعی از پایتخت ایران در ابتدای دهه‌ی ۱۳۶۰ ارائه می‌کند. این گفتار اگر چه به گفته‌ی سازندگان فیلم، باعث کاهش تحرک فیلم شده اما به اعتقاد من تماشای نسخه‌ی مورد بحث که نگاه تحلیلی خوبی به تماشاگر ارائه می‌کند لطف دیگری دارد و در ضمن باعث شده بعضی سکانس‌ها از چفت و بست بهتری برخوردار باشند.»
