قسمت دوم:
اگر مستند اکران شود و مخاطب داشته باشد، عده‌ای هم برای نیاز تماشاگر به نقد آن‌ها روی می‌آورند
محمد سعید محصصی، مستندساز و منتقد سینما با بیان این که نقد به طور کلی و صرف نظر از سبک (ساختار یا مضامین) حاصل گفت‌و‌گوی منتقد با اثر و صاحب اثر است، می‌گوید: "هر منتقدی با توجه به پیشینه‌ی فرهنگی و تاریخی و همچنین دانش خود با اثر روبه‌رو می‌شود و هر آنچه از این محدودیت‌ها و فیلترهای ذهنی خود آگاه‌تر باشد، بهتر می‌تواند به گفت‌و‌گو با اثر و صاحب اثر بپردازد."
او با اشاره به این که سینمای داستانی حاصل تخیل‌ورزی نویسنده و کارگردان است، اظهار می‌کند: "هر اثر داستانی هرچند هم رئال بوده و ریشه در واقعیات داشته باشد، اما در ‌‌‌‌نهایت حاصل تخیل است و صحنه‌ها بازسازی هستند، ولی در مستند این گونه نیست. در مستند به خصوص مستندهایی که پیش از دهه‌ی ۷۰ میلادی ساخته می‌شد، نگاه قالب مستندساز، نوع دوربین و... بر واقعیات تاثیرات زیادی داشت که این موضوع زمینه‌ساز سبک‌ها و تئوری‌ها در عرصه مستند شد."
این منتقد سینما درباره‌ی نقد آثار مستند معتقد است: "اگر منتقد به ذات سینمای مستند آگاهی و از روند و مفاهیم مستند شناخت داشته باشد، از پیش‌داوری‌ها دور می‌شود." محصصی با اشاره به شرایط نقد یک فیلم مستند، تاکید می‌کند: "‌گاه برای یک مستند امکان ورود به حیطه‌ی اصلی موضوع وجود ندارد و مستندساز به ناچار باید به تعدادی تصویر آرشیوی یا گفت‌و‌گو رجوع کند؛ پس نباید بدون در نظر گرفتن شرایط نقد کرد. فیلم مستند باید نوعی از روایت داشته باشد و این روایت را طرح مطلب کند. باید مخاطب را با موضوع درگیر کند و با خود پیش ببرد." محصصی درباره‌ی نپرداختن به نقد مستند در رسانه‌ها می‌گوید: "با توجه به دیده نشدن و عدم استقبال از مستند‌ها افراد کمتری به سمت و سوی نقد این آثار می‌روند. اگر مستند اکران شود و مخاطب داشته باشد، عده‌ای هم برای نیاز تماشاگر به نقد آن‌ها روی می‌آورند. بیشتر مجلات و مطبوعات مکتوب به آثار سینمای داستانی می‌پردازند و این موضوع باعث شده مستند به حاشیه برود. مخاطبان مجلات تعیین می‌کنند مجله به کدام سمت و سو برود. همه‌ی ما افراد معدودی که در زمینه مستند نقد می‌نویسیم، نمی‌توانیم ادعا کنیم که در این زمینه حرفه‌ای هستیم، چون عموماً مستندساز هستیم. بسیاری از مستندسازان برنامه‌هایی را برای تلویزیون تولید می‌کنند و اندک کوششی و اندک ارتباطی با واقعیت برقرار نمی‌کنند و به گمان خود مستند می‌سازند. این باعث می‌شود که با وجود اینکه مستند پایه‌ی سینمای داستانی است، اما جاذبه‌های خود را از دست داده و مخاطب نداشته باشد."

با توجه به شرایط فعلی تنها مستندسازان نقد می‌نویسند، که البته ایرادی هم نیست
مهرزاد دانش، منتقد سینما نیز در گفت‌وگویی با بیان اینکه نقد فیلم مستند باید متناسب با فضای مستند تعریف شود، می‌گوید: "الگوهای حاکم بر سینمای مستند مبتنی بر ایده‌های متمایزی است و از جهات مختلفی مانند روایت‌پردازی، نوع تصویربرداری و استناد به منابع غیر قابل خدشه با سینمای داستانی متفاوت است."
او درباره‌ی پرداخته نشدن نقد مستند در رسانه‌ها اظهار می‌کند: "وقتی مستند نه تنها اقبال عمومی ندارد، بلکه مورد اقبال مخاطب خاص هم قرار نمی‌گیرد، پس از چرخه‌ی کاری منتقدان تا حد زیادی خارج می‌شود." دانش درباره‌ی مستندسازانی که نقد مستند هم می‌نویسند، می‌گوید: "یک منتقد نباید لزوماً مستندساز باشد، اما با توجه به شرایط فعلی تنها مستندسازان نقد می‌نویسند که البته ایرادی هم نیست. نقد فیلم داستانی قوام یافته نیست و عموماً به ایدئولوژی‌ها محدود می‌شود. در واقعیت نقد آثار داستانی هم نقد نیست و عموم منتقدان مضمون‌گرا هستند و به ساختار نمی‌پردازند. سینمای مستند متکی به ساختار است و داستان به شکل سینمای داستانی ندارد و باید به سمت مرزهای خالص و بی‌پیرایه سینما حرکت کند و در نتیجه نقد به مراتب دشوار‌تر می‌شود."
مهرزاد دانش در پایان به دور باطل در سینمای مستند اشاره می‌کند و می‌گوید: "فیلم مستند غیر خوب بر منتقد اثر می‌گذارد و نقد بد هم باعث بالا رفتن کیفیت مستند نمی‌شود."

نقدنویسی از سینمای مستند در مجلات کار بی‌حاصلی است
حسین معززی نیا، منتقد و سردبیر ماهنامه‌ی سینمایی ۲۴ با بیان این که نقدنویسی از سینمای مستند در مجلات کار بی‌حاصلی است، می‌گوید: "عموم فیلم‌های مستند یا پخش نمی‌شوند یا اگر پخش شوند، به صورت خصوصی است. در نتیجه نقدنویسی از آن‌ها در مطبوعات مخاطب ندارد و کمکی به خارج شدن این سینما از مهجوریت نمی‌کند.
در دوره‌ای صفحاتی در ماهنامه‌ی ۲۴ را تحت عنوان پاتوق به سینمای مستند اختصاص دادم، اما رونقی نداشت. ابتدا باید این سینما دیده شود و راه‌هایی برای خروج از این وضعیت پیدا کرد. مطبوعات گوشه‌ای از این بحث کلان هستند و وزارت ارشاد اسلامی، معاونت سینمایی، تلویزیون، سینما، مراکز متولی در بخش مستند باید راهی برای کنجکاو کردن مردم در این بخش پیدا کنند. جریان مستندسازی جلو‌تر و پیشرو‌تر از سینمای داستانی است و افراد فرهیخته زیادی در این عرصه فعالیت می‌کنند که سینما را به خوبی می‌شناسند."

ادامه دارد ...