بیتردید پس از حوادث مهمی مثل ۱۱سپتامبر، حمله به عراق و افغانستان و غیره، مردم در غرب بیشتر به فیلمهای مستند علاقهمند شدهاند و بیشتر در مورد «دیگر» مردم در دیگر نقاط جهان و حقایق پشت پرده که توسط رسانههای بزرگ سانسور میشود، اطلاع یافتهاند. (فارنهایت ۹/۱۱ نمونه خوبی بود که مردم برای دیدنش تا نیمهشب در صف ایستادند تا این فیلم جسورانه مایکل مور را ببینند.) البته بعضی فیلمها تاریخ مصرف دارند و با تغییر فضای سیاسی/ اجتماعی اعتبار خود را از دست میدهند.
حال آنکه بعضی فیلمها عمر طولانیتری دارند، مثل شرح ماجرای تابستان۱ یا خانه سیاه است چراکه عمیقاً انسانی و شاعرانه یا خودافشاگرانهاند و بر نقش سینما (و فیلمساز) بر موضوع/ مخاطب تمرکز دارند، یا مسئله سیاست بازنمایی در فیلم را مورد پرسش قرار میدهند.
تاثیر ردهبندی چنین فیلمهایی را میتوان در بازاریابی فیلم و تا حدی در ترویج رویکردهای زیباییشناسی مستند دید (مشاهدهگرانه در برابر تجربی، شاعرانه در مقابل سیاسی، تحلیلگرانه در برابر شعاری). گاهی تاثیر بر موضوع اهمیت بیشتری دارد (هولوکاست، خشونت پلیس، فقر، کاپیتالیسم، تبعیض نژادی). این ردهبندی منعکسکننده سلیقه شخصی و گرایش سیاسی منتقدان است نه صرفاً کیفیت هنری فیلم. پیغامی که به ما میدهند، این است که بعضی موضوعها مهمتر از بقیهاند. من دیدهام که بعضی داوران به بعضی فیلمها به خاطر اهمیتشان در تاریخ مستند علاقه بیشتری نشان دادهاند، مثل بریتانیا گوش بسپار۲ یا فروشنده۳. ولی تعریف ما از مستند چیست و ترجیح میدهیم چه مستندهایی ببینیم، ساخته شود یا جایزه بگیرند؟
من شخصاً چهار دختر کوچک۴ اثر اسپایک لی۵ را به خط آبی باریک۶ ترجیح میدهم و خانه سیاه است را به خوشهچینان و من۷ و پنج دوربین شکسته۸ را به بازی کشتن۹ یا والس با بشیر۱۰ و خروج کارگران از کارخانه۱۱ اثر هارون فاروقی را به هارلان کانتی یو اس ای۱۲ یا رویای حلقه۱۳. من هیچ مستندی از چین، کوبا، آفریقا... ندیدم. این به چه معناست؟ آیا بهاین معناست که بهترین مستندها هنوز هم در کشورهای پیشرفته به لحاظ تکنولوزی ساخته میشوند؟
اگر من به جای سایتاندساند بودم، این فهرست را با فهرستی مقایسه میکردم که داوران (فیلمسازان، منتقدان، فرهیختگان) کشورهای غیرغربی تهیه کردهاند. و از آن طریق متوجه چیزهای جالبی میشدم.
*استاد دانشگاه کلمبیا در سینما و مطالعات سینمایی
۱. Chronicle of Summer
۲. Listen to Britain
۳. Salesman
۴. Four Little Girls
۵. Spike Lee
۶. Thin Blue Line
۷. Gleaner and I
۸. 5 Broken Cameras
۹. Act of Killing
۱۰. Waltz with Bashir
۱۱. Workers Leaving Factory
۱۲. Harlan County USA
۱۳. Hoop Dreams
+ این نوشته ابتدا در دومین شماره فصلنامه سینماحقیقت منتشر شده است.
