انتشار کتاب‌های نظری در حوزه‌ی سینما (در این مورد خاص در حوزه‌ی سینمای مستند) همیشه با این سوء‌تفاهم یا انتظار همراه است که گویی این کتاب‌ها قرار است مستقیما به رشد فیلمسازی کمک کنند. دست‌کم گمان می‌رود که خوانندگان بالقوه‌ی کتاب، یعنی فیلمسازان جوان، می‌توانند با خواندن این کتاب فیلم‌های خود را بهتر بسازند. گروه دیگری از خوانندگان بالقوه‌ی کتاب، یعنی نویسندگان و منتقدان سینمایی هم انتظار دارند با خواندن این کتاب نقدهای بهتری در زمینه‌ی فیلم مستند بنویسند.
مدیرعامل مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی در پایان مقدمه‌اش در ابتدای کتاب، از آن به عنوان یک اثر "فنی و خوب" یاد می‌کند و مترجم کتاب در عبارتی از مقدمه‌اش (که در پشت جلد کتاب هم آمده است) آن را "فنی‌ترین اثر یکی از نظریه‌پردازان سینمای مستند"می‌خواند. اما واقعیت این است که کتاب اصلاً فنی نیست. کتابی است نظری یا تئوریک. کتاب فنی آن است که به کاربرد ابزار فیلمسازی مستند بپردازد و راهنمایی‌هایی درباره‌ی حل مشکلات تصویربرداری، صدابرداری و تدوین فیلم‌های مستند ارائه کند. از این دست کتاب‌ها در خارج بسیارند. نباید با فنی خواندن کتابی مانند مقدمه‌ای بر فیلم مستند این توقع را در خوانندگان آن به وجود آورد که از این دست مباحث در کتاب خواهند یافت و با استفاده از آن‌ها از این پس فیلم‌های بهتری خواهند ساخت.
اما بیل نیکولز کیست و آشنایی با نظریات او چرا مهم است؟
نویسنده‌ی کتاب مقدمه‌ای بر فیلم مستند، استاد رشته‌ی مطالعات سینما و مدیر این رشته در دانشگاه دولتی سان‌فرانسیسکو است. نخستین کار مهم او گردآوری کتابی است از مجموعه مقاله‌هایی در همین رشته به نام Movies and Methods ۱۹۸۵ (فیلم‌ها و روش‌ها). کتابی که ارتباطی به سینمای مستند ندارد و یکی از نخستین نمونه‌های مجموعه مقالات مهم در رشته‌ی مطالعات سینمایی است. کتاب مهم او در حوزه‌ی مطالعات سینمای مستند به نام Representing Reality: Issues and Concepts in Documentary (بازنمایی واقعیت: مسائل و مفاهیم سینمای مستند) در سال ۱۹۹۱ منتشر شد و کتاب بعدی‌اش به نام Blurred Boundaries: Questions of Meaning in Contemporary Culture (مرزهای محو: پرسش‌هایی درباره‌ی معنا در فرهنگ معاصر) در سال ۱۹۹۴.
مقدمه‌ای بر فیلم مستند که در سال ۲۰۰۱ منتشر شد شکل ساده‌تر همان مباحثی است که در کتاب‌های پیشین با تفصیل بیشتری مورد بحث قرار گرفته‌اند. مهم‌ترین این مباحث تقسیم‌بندی شیوه‌های مستندسازی توسط بیل نیکولز است که بعد از آن در همه‌ی کتاب‌های مقدماتی سینمای مستند به نام خود او آمده و تشریح شده است. فصل ششم کتاب به همین تقسیم‌بندی اختصاص یافته است. از چند سال پیش صحبت درباره‌ی شیوه‌های مستندسازی بیل نیکولز در میان ما هم شروع شد: شیوه‌ی تشریحی یا توضیحی با تاکیدی که بر یک راوی همه‌چیزدان دارد، بعد شیوه‌ی مشاهده‌ای که در آن دوربین از دخالت در رویداد‌ها پرهیز می‌کند، به دنبالش شیوه‌های انعکاسی و دوسویه که در آن‌ها دوربین و مستندساز دیگر خود را پنهان نمی‌کنند و به درجات مختلف در فیلم حضور پیدا می‌کنند و سرانجام شیوه‌ی performative که در ترجمه‌ی حاضر شیوه‌ی اجرایی ترجمه شده که ترجمه‌ی چندان مناسبی نیست. مقصود نیکولز از این شیوه بازگشت به روش‌های بیانگر و ذهنی است در گونه‌ای از فیلمسازی (یعنی فیلمسازی مستند) که به طور سنتی تاکیدش بر عینی‌گرایی بوده است. شاید شیوه‌ی نمایشی ترجمه‌ی مناسب‌تری باشد.
انتظار نداشته باشید که در این یادداشت کوتاه شیوه‌های یادشده را تشریح کنم. باید خود کتاب را بخوانید. این شیوه‌ها در عین حال که مفهومی هستند، یعنی بنیاد تمیزشان از یکدیگر رشته‌ای تمهیدات فیلمسازی مستند است، اما در یک معنای بسیار کلی تاریخی هم هستند و به ترتیب در دوره‌های تاریخی گوناگون یکی از این شیوه‌ها غالب بوده است. مثلاً شیوه‌ی تشریحی شیوه‌ی غالب مستندسازی در دهه‌ی ۱۹۲۰ بوده است، اما تا امروز هم در کنار دیگر شیوه‌ها ادامه دارد. در واقع با آمدن شیوه‌های جدید شیوه‌های قدیمی‌تر از میان نرفته‌اند بلکه در کنار روش‌های نو به حیات خود ادامه داده‌اند. امروز بیشتر شیوه‌ها حتی در یک فیلم در کنار هم وجود دارند و این هشداری است به نویسندگان نقد درباره‌ی فیلم‌های مستند که به دنبال این نباشند که ثابت کنند فلان فیلم مشاهده‌ای است و به‌مان فیلم دوسویه یا اینتراکتیو.
شاید بپرسید اگر این کتاب راهنمایی‌های عملی ندارد و مستقیماً به کار تقسیم‌بندی مستند‌ها هم نمی‌خورد، پس فایده‌اش چیست؟ فایده‌ی این کتاب هم مانند همه‌ی کتاب‌های نظری این است که بینش ما را درباره‌ی نوع فیلمسازی‌ای که در آن کار می‌کنیم افزایش می‌دهد. بعد از آشنایی با این تقسیم‌بندی ما با آگاهی بیشتری فیلم مستند می‌بینیم، با عیب و حسن شیوه‌های گوناگون آشنا می‌شویم و فهممان درباره‌ی فعالیتی که به آن مشغولیم عمق می‌یابد. این کتاب چشممان را به روی امکانات تازه‌ی فیلمسازی مستند باز می‌کند و معنی انتخاب‌هایمان را روشن‌تر می‌گرداند و به‌این‌ترتیب به طور غیرمستقیم برای کاری که می‌کنیم مفید است، اعم از این‌که این کار مستندسازی باشد، تماشای فیلم مستند یا نوشتن درباره‌ی فیلم مستند.
در همین زمینه:
بیل نیکولز و مقدمه بر مستند
مقدمه‌ای بر فیلم مستند
این نوشته ابتدا در ماهنامه‌ی ۲۴ (شماره‌ی ۶۷، بهمن ۸۹) منتشر شده است.
