چرا کتاب مصاحبه در فیلم مستند نوشته‌ی روبرت صافاریان، کتابی پراهمیت و بی‌سابقه است؟ قبل از هر چیز به دلیل واقعیت بی‌سابقه بودن این کتاب، ما آن را مهم تلقی می‌کنیم. در ایران هیچ کتاب و اثر مکتوب و قابل توجهی در این عرصه وجود ندارد. نه تنها صافاریان، بلکه خودم هم کتابی به زبان انگلیسی در این باره ندیده‌ام و تا جایی که پرس‌وجو کرده‌ام، دوستان دیگرم هم از چنین اثری بی‌اطلاع بوده‌اند.
مهم‌تر از این، کتاب صافاریان از تجربه‌ی شخصی او در قلمرو سینمای مستند نشئت گرفته؛ هم تجربه‌ی عملی و هم تجربه‌ی نظری. تجربه‌ی عملی اعم از پی‌گیری فیلم بینی مستند، داوری مستند، نقد مستند، فیلم‌سازی مستند، مصاحبه‌گری و مصاحبه شوندگی در عرصه‌ی سینمای مستند و از این دست تجربه‌ها که بس مهم است و تجربه‌ی تئوریک هم که بدیهی است مربوط به مطالعات و مباحثات و گفت‌وگوهای نظری اوست و تاملاتی که در این عرصه داشته است.
زمانی که این مجموعه به تفکری سیستماتیک و نگارشی مضبوط و منظم بدل می‌شود، حاصل کارش کتاب پراهمیتی است که نه برای ما، بلکه همان‌طور که در سطر نخست گفته‌ام، در صورت ترجمه به انگلیسی، حتی برای جهان هم قابل استفاده است.
صافاریان تذکر می‌دهد که قصد پژوهش تاریخی جامع در این زمینه نداشته، بلکه تجربه‌ی شخصی خود را مختصر به‌طور جمع‌بندی کرده است. اما از آنجا که این جمع‌بندی، هوشمندانه، روشنگر و اورژینال است و بسیار مفید، برای ما افق‌های تازه، اطلاعات نو و پرسش‌های اساسی جدیدی پیش رو می‌نهد.
اسلوب نوشتن روبرت درباره‌ی مصاحبه در فیلم مستند، ویژگی پراگماتیستی، توصیفات مشخص و علاقه‌مند به جزئیات و خصوصیت تجربی را با مباحث تئوریک می‌آمیزد. مثلاً به این قطعه و وصف جزئی آن توجه کنید که از همان آغاز کتاب به خوبی قابل ردیابی است: "برای این‌که سخن گفتن آدم جلوی دوربین مصاحبه تلقی شود (نه گفت‌وگویی برابر با محاوره یا دیالوگ)، باید پرسشی طرح شود و پاسخ دهنده رو به دوربین یا رو به پرسشگر که کنار دوربین ایستاده (و در مواردی او را نیز در تصویر می‌بینیم) به پرسش‌ها پاسخ دهد. گاهی پرسش در تدوین نهایی فیلم حذف می‌شود..." (ص ۱) یا "استفاده از زیرنویس برای مفهوم کردن زبان محلی یا متفاوت مصاحبه شونده برای مخاطب روی می‌دهد، این است که چون زبان زنده به زبان نوشتاری برگردانده می‌شود، بسیاری از اشتباهات لفظی گوینده حذف می‌شود و گوینده به‌عنوان سخنگوی بلیغ به بیننده معرفی می‌گردد که در واقع این طور نیست....". در کنار چنین توجهات تیزبینانه‌ی عملی و جزئی، تقسیم‌بندی‌ها و طبقه‌بندی‌ها، تعاریف و مباحث تئوریک در سراسر کتاب وجود دارد. مثلاً انواع مصاحبه؛ در یک تقسیم‌بندی کلی مصاحبه در فیلم‌های مستند را می‌توان به دو گروه اصلی تقسیم کرد: ۱. مصاحبه‌های کار‌شناسی. ۲. مصاحبه‌های شخصی و احساسی.
یا دسته‌بندی مصاحبه با معیارهای دیگر: ۱. مصاحبه کوتاه/ مصاحبه بلند. ۲. مصاحبه خصمانه/ مصاحبه دوستانه. ۳. مصاحبه آزاد/ مصاحبه ساختارمند. ۴. مصاحبه جمعی/ مصاحبه فردی.
و یا مباحثی که در مورد نور‌پردازی سیمای مصاحبه‌کننده برای تاکید بر حضور جسمانی یا ویژگی روحی و درونی در کتاب وجود دارد. امیدوارم با این مختصر، هم بی‌بدیل بودن کتاب صافاریان و هم ویژگی و درآمیختگی‌اش با تجربه‌های زنده را بیان کرده باشم و به نظرم برای هر فیلم‌ساز مستند، تماشاگر فیلم و علاقه‌مند مستند و هر منتقد سینمای مستند این کتاب بسیار مفید است و به روبرت پیشنهاد می‌کنم آن را به انگلیسی ترجمه کند و در صدد انتشارش در آمریکا یا انگلیس برآید که مطمئنم ترجمه‌ی موفقی خواهد بود.
فقط کاش او با نمونه‌های فراوان‌تری از مصاحبه در مستندهای ایرانی و خارجی کتابش را بارور‌تر می‌کرد و با گفت‌وگوی مستقیم با مستندسازان موفق در مصاحبه از شگردهای زنده‌ی آنان ما را باخبر می‌کرد.
