دنیا زشتی کم ندارد.
زشتی‌های دنیا بیشتر بود اگر آدمی بر آن‌ها دیده بسته بود.
اما آدمی چاره ساز است. *

"گفتار" در لغت نامه‌ی دهخدا به معنی قول، حدیث، مقال، کلام و گفت آمده است. در فرهنگ واژه‌های فیلم (بیور، یوجین، ترجمه بیژن اشتری، ناشر مترجم، ۱۳۶۹)، گفتار کلمات گفته شده توسط فردی که اطلاعات مورد لزوم در فیلم را مستقیما برای تماشاگر بیان می‌کند اطلاق و تعریف می‌شود و در فرهنگ واژه‌های سینمایی (دوایی، پرویز، چاپ و انتشار فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹) به معنیِ: "صدایی که روی تصویر و صحنه‌ی فیلم می‌آید، گوینده‌اش دیده نمی‌شود و صحنه را همراهی می‌کند. گفتار ممکن است شرح خود صحنه باشد و یا به تصویری که می‌بینیم نداشته باشد و موضوع دیگری غیر از واقعه‌ی روی پرده را بیان کند" آمده است.
همایون امامی در کتابِ نقدی بر سیر تحول گفتار در سینمای مستند ایران، از از میان کاربردهای گفتار، مهم‌ترین آن‌ها را واقع گرایانه، ساختار گرایانه، مرکزی و حاشیه‌ای، تدوینی، سئوال و جوابی، متضاد، مستقل و اندیشه‌نما ذکر می‌کند.
در میان تعریف‌های هم‌سو اما مختلف گفتار، آلن روزنتال معتقد است: "در سال‌های اخیر، مکتب مستندسازی جدیدی پدید آمده است که با کاربرد گفتار متن به کلی مخالف است. سرچشمه‌ی این مخالفت را باید در باورهای مختلفی دید، از ادعای تعصب آلودی که می‌گوید استفاده از گفتار متن عملی ارتجاعی و واپسگراست تا این تصور که سینماوریته‌ی خالص و ناب نیاز به گفتار متن را به کلی حذف کرده است و…".
حالا سال‌هاست که مباحث تئوری سینمای مستند چون گفتار در فیلم مستند مورد مطالعه و تعریف قرار گرفته‌اند؛ در ورق زدن دوباره‌ی کتاب‌هایی که به تاریخ سینمای مستند و یا به مباحث تئوریک می‌پردازند، بار‌ها و بار‌ها به فیلم‌های مستندی اشاره شده که در آن‌ها گفتار (و یا نریشن) نقش اصلی را برعهده داشته و فیلم کاملا متکی بر گفتار متن ساخته شده است؛ و در کنار این مباحث تئوریک، هر مستندسازی بر اساس گونه و ساختار فیلم‌اش از گفتار استفاده کرده و یا نکرده است.
در میان تعاریف و کاربرد‌ها، مستندساز ایرانی چه نگاهی به آن داشته و دارد؟ کاربردهای متنوع، شیوه‌های بیانی و نگارشی گونه‌های مختلف آن را چه‌طور تعریف می‌کند؟ برای نگارش آن از چه منابعی استفاده می‌کند؟ و… این‌ها پرسش‌های من است برای آغاز پرونده‌ای کوچک برای گفتار در سینمای مستند و بازخوانی دوباره‌ی گفتار فیلم‌های مستند؛ گفتار فیلم‌هایی که بی‌نمایششان شنیده نشده‌اند.

* تکه‌ای از گفتار متن فیلم مستند خانه سیاه است به کارگردانی فروغ فرخزاد

این نوشته ابتدا در پرونده‌ی گفتار در سینمای مستند در سایت ومستند منتشر شده است.