اولین دوره جایزه مستند برتر سال با هدف گسترش فرهنگ تماشا و نقد فیلم مستند و جلب توجه هنردوستان، سینماگران و افکار عمومی به فیلم‌های مستند برتر ایرانی، برگزار شد. در این برنامه داوری به‌صورت نظرخواهی و کاملاً شفاف بوده و هر یک از داوران فهرست ده‌تایی مستندهای برتر خود را اعلام کردند، این فهرست‌ها جمع‌بندی شده و نتیجه‌ی رای‌گیری به‌صورت فهرست ده فیلم مستند برتر سال ۱۳۹۰ اعلام شد.
نتایج نهایی آرا:
۱- خانه من (محسن امیریوسفی) ۷۶/۵ امتیاز
۲- پیرپسر (مهدی باقری) ۷۵/۵ امتیاز
۳- سالینجرخوانی در پارک شهر (پیروز کلانتری) ۷۵ امتیاز
۴- خانه قمرخانم (آیدا پناهنده) ۷۳/۵ امتیاز
۵- ۲۱ روز و من (شیرین برق‌نورد) ۶۷ امتیاز
۶- اسکورپیو (فریده صارمی و امید هاشملو) ۵۷ امتیاز
۷- گفتوگو با انقلاب (روبرت صافاریان) ۵۶/۵ امتیاز
۸- کهریزک، ۴ نگاه (رخشان بنی‌اعتماد، محسن امیریوسفی، پیروز کلانتری، بهمن کیارستمی) ۵۲ امتیاز
۹- تهران، هنر مفهومی (محمدرضا اصلانی) ۴۳/۵ امتیاز
۱۰- بی‌بی تولدت مبارک (حامد نوبری) ۳۹ امتیاز
آرای تک تک داوران:
همایون امامی
برغم تلاش دوست خوبم آقای امیرحسین ثنائی در رساندن فیلم‌های نادیده‌ی من، بخاطر ضرورت دیدن جمعی پاره‌ای فیلمها و عدم امکان حضور من در آن جلسات، فیلم‌های زیر دیده نشدند:
اسکورپیو، من نگهدار جمالی وسترن می‌سازم، کهریزک، ۴ نگاه
۱- تهران هنر مفهومی
۲- سالینجرخوانی در پارک شهر
۳- در جستجوی پلنگ ایرانی
۴- هفت قطعه برای تهران
۵- پیرپسر
۶- جزیره سگ‌ها
۷- خانه من
۸- کمی بالا‌تر
۹- فرشتهای روی شانه‌ی راست من
۱۰- ۲۱ روز و من
و: ده‌نمکی‌ها - یک آن
مایلم از اهمیت برگزاری این مسابقه یاد کنم. و این‌که فضا و فرصتی به من داد تا بتوانم بخش قابل توجهی از تولیدات مستند سال ۱۳۹۰ را در کنار هم به ارزیابی بنشینم. افزون بر این باید از فرصتی که به دیدار‌های دوستانه در حاشیه نشست‌های نمایش فیلم اختصاص داشت و برغم اهمیتی که برایم داشت، بواسطه گرفتاری‌های خانوادگی کمتر امکان استفاده از آن می‌سر می‌شد اشاره کنم. همین جا مایلم صمیمانه‌ترین سپاس و قدردانی خودم را تقدیم تمام کسانی کنم که در برپایی این مراسم نقش داشتند. به ویژه روبرت، پیروز و امیرحسین عزیزم که در این راه پیشقدم بودند و من کلی با خرده فرمایش‌هایم آن‌ها را زحمت دادم. مایلم آمادگی خودم را در داشتن سهمی در این رویداد مهم در سال پیش رو اعلام کنم.
مانی پتگر
(بدون ترتیب)
خانه من
خانه قمرخانم
شهر شلوغ
امیرحسین ثنائی
ردیف ۱ (هر فیلم ۶ امتیاز – بدون ترتیب):
پیر پسر، سالینجرخوانی در پارک شهر، گفتوگو با انقلاب، ۲۱ روز و من
ردیف ۲ (هر فیلم ۳ امتیاز – بدون ترتیب):
اسکورپیو، خانه قمر خانم، خانه من، من نگهدار جمالی وسترن می‌سازم، ناخوانده در تهران، جزیره سگ‌ها، اتاق تاریک، کهریزک، ۴ نگاه
ردیف ۳ (هر فیلم ۱ امتیاز – بدون ترتیب):
بی‌بی تولدت مبارک، در جستوجوی پلنگ ایرانی، مشتی اسماعیل، کمی بالا‌تر، فرشتهای روی شانۀ راست من، مرغانه، پنجرۀ شرقی
پوریا جهانشاد
۱ - سالینجرخوانی در پارک شهر
۲- گفتوگو با انقلاب
۳- ۲۱ روز و من
۴- بی‌بی تولدت مبارک
۵- تهران، هنر مفهومی
۶- ناخوانده در تهران
۷- تاکسی تهران
۸- من نگهدار جمالی وسترن می‌سازم
۹- خانۀ من
۱۰- کهریزک، ۴ نگاه
مهرزاد دانش
۱- گفتوگو با انقلاب
۲- سالینجرخوانی در پارک شهر
۳- اسکورپیو
۴- خانه من
۵- خانه قمر خانم
۶- اتاق تاریک
۷- پیر پسر
۸- پلنگ ایرانی
۹- کهریزک، ۴ نگاه
۱۰- ده نمکی‌ها
فرحناز شریفی
(بدون ترتیب)
۲۱ روز و من
در پوست خود نمی‌گنجم
کهریزک، ۴نگاه
خانۀ قمر خانم
پیر پسر
اسکورپیو
تهران، هنر مفهومی
ناخوانده در تهران
من نگهدار جمالی وسترن می‌سازم
رامتین شهبازی
۱- پیر پسر
۲- در جستوجوی پلنگ ایرانی
۳- خلیج فارس
۴- گفتوگو با انقلاب
۵- خانۀ قمر خانم
۶- خانۀ من
۷- من نگهدار جمالی وسترن می‌سازم
۸- سالینجرخوانی در پارک شهر
۹- اپیزود محسن امیریوسفی از فیلم «کهریزک، ۴ نگاه»
۱۰- اسکورپیو
روبرت صافاریان
۱- کمی بالا‌تر
۲- خانۀ من
۳- تاکسی - تهران
۴- سالینجرخوانی در پارک شهر
۵- ۲۱ روز و من
۶- پیر پسر
۷- یک آن
۸- کهریزک، ۴ نگاه (برای اپیزود بهمن کیارستمی)
۹- اسکورپیو
۱۰- من نگهدار جمالی وسترن می‌سازم
علاوه بر این:
تهران، هنر مفهومی، من ساکن سفرم، اصل کپی برابر اصل، در جستوجوی پلنگ ایرانی، پنجرۀ شرقی
ناصر صفاریان
۱- پیرپسر
۲- فرشتهای روی شانۀ راست من
۳- خانه من
۴- خانه قمر خانم
۵- مشتی اسماعیل
۶- بی بی تولدت مبارک
مهرداد فراهانی
۱- پیر پسر
۲- اسکورپیو
۳- خانۀ من
۴- ۲۱ روز و من
۵- خانۀ قمر خانم
۶- جزیرۀ سگ‌ها
۷- خلیج فارس
۸- من نگهدار جمالی وسترن می‌سازم
۹- در جستوجوی پلنگ ایرانی
۱۰- تاکسی - تهران
مینا کشاورز
۱- خانۀ من
۲ - سالینجرخوانی در پارک شهر
۳ - ۲۱ روز و من
۴ – گفتوگو با انقلاب
۵- کهریزک، ۴ نگاه (به خاطر اپیزود «عید» بهمن کیارستمی)
۶- بی‌بی تولدت مبارک
۷- پیرپسر
۸ - اسکورپیو
۹- خانۀ قمرخانم
۱۰- در پوست خود نمی‌گنجم
پیروز کلانتری
درگیر تهیه و مشاورۀ ۱۲ فیلم از فهرست فیلم‌های انتخاب‌شده بوده‌ام و نمی‌توانم رای نافذ و موثر بدهم، اما دوستدار حضور در کنار داوران این پروژه و شرکت در بازی رای دادن – حتی با وجود بی‌اثر بودنشان – هستم.
۱- پیرپسر
۲- خانۀ من
۳- ناخوانده در تهران
۴- بی‌بی تولدت مبارک
انتخاب ۵ و ۶ ندارم.
۷- ۲۱ روز و من
۸- من ساکن سفرم
۹- اسکورپیو
۱۰- تهران، هنر مفهومی
و (بدون ترتیب): جزیره سگ‌ها - جواد – خانه قمرخانم – در پوست خود نمی‌گنجم - کمی بالا‌تر – گفتوگو با انقلاب – مشتی اسماعیل - من نگهدار جمالی وسترن می‌سازم.
با چهار فیلم اول مواقع زیادی سر می‌کنم و دوست دارم گاه‌به‌گاه ببینمشان. فیلم‌های ۷ تا ۱۰ را دوست دارم، اما نه شش‌دانگ! با هرکدام مشکلی دارم که در نوشته‌ام بیانش می‌کنم. فیلم‌های دیگر را هم فیلم‌های قابل توجهی می‌دانم؛ اما من درگیرشان نیستم.
بهمن کیارستمی
از اول با فله‌ای فیلم دیدن و دلی نمره دادن موافق نبودم و به نظرم این طور ارزیابی کردن فیلمها ممکن است به نقض غرض بی‌انجامد. غرضی که اگر درست فهمیده باشم این بوده که قضاوت فیلمها توسط جمعی دست به قلم بهانه‌ای شود برای بهتر دیده شدن فیلمها و نوشتن راجع به آن‌ها. اما از آن‌جا که داوران در تنظیم آیین‌نامه و نوع انتخاب فیلمها و طراحی شیوه‌ی داوری نقشی نداشته‌اند، گناهش گردن متولیان.
حالا که موقع نمره دادن شده اما مشکلی که از ابتدا حس می‌کردم کار را دشوار‌تر کرده و تنوع فیلمها به لحاظ موضوعی و ساختاری اجازه نمی‌دهد با یک معیار و محک همه‌ی فیلمها را ببینم و ۵۵ امتیازم را می‌انشان تقسیم کنم... یعنی اگر یک کشتی‌گیر فرنگی‌کار ۶۶ کیلویی را با یک کشتی‌گیر آزاد ۱۱۵ کیلویی روی یک تشک نمی‌فرستیم نمی‌توانیم (نمی‌توانم) با همان معیاری که یک فیلم تجربی کوتاه را می‌سنجیم، یک فیلم تلویزیونی بلند را هم دوست بداریم یا نداریم و تقسیم‌بندی فیلمها اجتناب ناپذیر می‌شود. برای همین به جای یک کاسه کردن فیلم‌های به نمایش در آمده، سعی کرده‌ام کل فیلمها را در ۶ بخش بگنجانم و ۱۰ فیلمِ برگزیده‌ام را از همه‌ی بخشها ـ به جز شاخه‌ی مستند داستانی که آن را اصلا وارد گود نکرده‌ام ـ برگزینم. هم‌چنین ۵۵ امتیاز را به نسبت میان بخشها تقسیم کنم، بدون این‌که خود را ملزم به خرج کردن کل امتیاز هر بخش کنم.
اساسا دسته‌بندی چیز خوب و مفیدی است؛ دسته‌بندی فیلم‌های همین دوره کم و بیش گویای احوال و دغدغه‌های ما مستندسازان در طول سال گذشته است که انگار در غیاب متولیان حرفه‌ای و صاحبان سرمایه‌های هدفمند و سفارش دهندگان کاردان، به طرزی افراطی اُتو پرتره ساز و حدیث نفس سرا شده‌ایم. اگر مجالی باشد در یادداشت بعدی مفصل‌تر به این موضوع خواهم پرداخت. با این حال ایراد پیروز به این تقسیم بندی را وارد می‌دانم که می‌گوید دسته‌بندی یا باید بر اساس ساختار باشد یا موضوع و بخش‌هایی که اینجا تعریف کرده‌ام جامع نیستند، ولی در این مرحله هر‌چه با این ۳۶ فیلم کلانجار می‌روم تا بخشها را طوری تعریف کنم که امکان قیاس‌صحیح فیلمها را فراهم بیاورند، به نتیجه‌ی بهتری نمی‌رسم. دفعه بعد اگر متولیان راضی شوند کاسه‌ها را اول کار بسازیم انشالله خوش‌تراش‌تر می‌شوند... نشان به آن نشان که مستندهای کوتاه سال گذشته در این دوره تقریبا غایب بودند و اگر غرض، رصد فیلم‌های کمتر دیده شده نیز بوده، از همان ابتدا باید پیاله‌ای هم برای آن‌ها کنار گذاشته می‌شد تا از جمع خارج نمانند.
نکته‌ی آخر این‌که به دلیل همان نقصی که در این دسته‌بندی وجود دارد، بعضی فیلمها در دو بخش یا بیشتر می‌گنجند. در این موارد وجه بارز‌تر فیلم در تقسیم بندی فیلم لحاظ شده. مثل «ناخوانده در تهران» که در عین خودنگاره بودن، وجه مردم شناسانه‌اش به واسطه‌ی نیمه‌ی اول فیلم بارز‌تر می‌نماید.
پرتره و خودنگاره
(حداکثر ۲۵ امتیاز برای ۵ فیلم)
ُمری زن می‌خواد
مرغ دریایی
ده نمکی‌ها
بی‌بی تولدت مبارک (۳)
کمی بالا‌تر
مشتی اسماعیل
جزیره سگ‌ها (۶)
اصل کپی برابر اصل
اسکورپیو (۹)
فرشتهای روی شانۀ راست من
خانه قمرخانم (۴)
۲۱ روز و من
پیر پسر (۲)
فیلم مقاله
(حداکثر ۱۰ امتیاز برای ۲ فیلم)
اتاق تاریک
سهم من از زیبایی
شهر شلوغ (۲)
گفتوگو با انقلاب (۵)
سالینجرخوانی در پارک شهر
تجربی و فرم‌گرا
(حداکثر ۸ امتیاز برای ۲فیلم)
تهران، هنر مفهومی (۷)
در پوست خود نمی‌گنجم (۱)
هفت قطعه برای تهران
من ساکن سفرم
مستند تلویزیونی
(حداکثر ۴ امتیاز برای ۱فیلم)
پنجرۀ شرقی
خلیج فارس (۳)
مستند مردم‌شناسی
(حداکثر ۸ امتیاز برای ۲ فیلم)
یک آن (۵)
ناخوانده در تهران
مرغانه
قصه گیل و گالش (۲)
مستند داستانی
این فیلم نیست
قایق کوچک خداوند
در جستوجوی پلنگ ایرانی
حمید گرشاسبی
(بدون ترتیب)
یک آن
در جستوجوی پلنگ ایرانی
مشتی اسماعیل
خانۀ قمرخانم
بی‌بی تولدت مبارک
سالینجرخوانی در پارک شهر
هوشنگ گلمکانی
(بدون ترتیب)
این فیلم نیست
خانۀ قمرخانم
خانۀ من
در جستوجوی پلنگ ایرانی
سالینجرخوانی در پارک شهر
شهر شلوغ
کهریزک، ۴ نگاه
گفتوگو با انقلاب
من ساکن سفرم
ناخوانده در تهران
محمدسعید محصصی
۱- فرشتهای روی شانۀ راست من
۲- تهران، هنر مفهومی
۳- ۲۱ روز و من
۴- مشتی اسماعیل
۵- خانۀ من
۶- کهریزک، ۴ نگاه (اپیزود رخشان بنی‌اعتماد)
۷- جزیرۀ سگ‌ها
۸- خانۀ قمرخانم
۹- خلیج فارس
۱۰- بی‌بی تولدت مبارک
احمد میراحسان
۱- عید (بخش بهمن کیارستمی از فیلم «کهریزگ، ۴ نگاه») با دلایلی یکسره متمایز از نگاه هستی‌شناسانۀ بهمن، که قبلا در جای دیگر آن را توضیح داده‌ام.
۲- ۲۱ روز و من
۳- حکمت شادان (بخش پیروز کلانتری از فیلم «کهریزک، ۴ نگاه»)
۴- پیرپسر
۵- اسکورپیو
۶- هملت در کهریزک (بخش محسن امیریوسفی از فیلم «کهریزک، ۴ نگاه»)
۷- بی‌بی تولدت مبارک
۸- خانۀ قمرخانم
۹- من نگهدار جمالی وسترن می‌سازم
۱۰- گفتوگو با انقلاب
و این فیلم‌های دیگر: یک آن، کمی بالا‌تر، ناخوانده در تهران، تهران هنر مفهومی، جزیرۀ سگ‌ها، اطاق ۲۲۶ (بخش رخشان بنی اعتماد از فیلم «کهریزک، ۴ نگاه») و....
«در جستجوی پلنگ ایرانی» می‌توانست یکی از انتخاب‌های یک تا ده باشد، اما من تمایزی بین آن و گزارش‌های اجتماعی (با همۀ تنوع ژانرهای مشاهده‌گر یا خودچهره نگار) ندیدم. «خانۀ من» و «سالینجرخوانی در پارک شهر» می‌توانستند جزو انتخاب‌های ۱ تا ۷ باشند، اما قربانی انتخاب‌های دیگرم از همین فیلمسازان شدند و حذف شدند. بهترین مجسمۀ دنیا (حبیب احمدزاده) و روایت نحل (....) را هم ندیدیم و حقشان ضایع شد. «من ساکن سفرم» خودم هم قربانی انتخاب نکردن فیلم از خود داوران شد.
اگر اعترافی نکنم دلم را با شما در میان نگذاشته‌ام. می‌خواهم بگویم چنانچه این ده انتخاب، انتخاب ده مستند برتر نبود و اجازه داشتم ویدئو آرت هم برگزینم، «تهران، هنر مفهومی» محمدرضاجان اصلانی انتخاب اولم بود. این فیلم دلم را می‌لرزاند؛ دوستش دارم؛ با چیزی از دهۀ چهل پیوند دارد. اما مستند؟ ضمنا بد‌ترین مشکل فیلم فقدان خلاقیت سبکی است برای فیلمی که بعد از پنج دقیقه شگرد فرمی خود را لو می‌دهد.
نسیم نجفی
۱- اسکورپیو (موضوع مهم، تحقیق و کارگردانی خوب)
۲- یک آن (تبدیل یک موضوع زیاد شنیده شده که در حد خبر است به یک فیلم، از طریق خوب باز کردن موضوع فیلم)
۳- ۲۱ روز و من (توانایی نزدیک شدن به زبان زنانه در روند مردسالارانه یک موضوع شخصی)
۴- سالینجرخوانی در پارک شهر (فیلم مقاله در رفت و آمد بین فضای شخصی و اجتماعی. به عنوان یک خصوصیت مثبت و کمتر دیده شده)
۵- گفتوگو با انقلاب (فیلم مقاله در رفت و آمد بین فضای شخصی و اجتماعی. به عنوان خصوصیت مثبت و کمتر دیده شده)
۶ – کهریزک، ۴ نگاه (آشنایی با یک فضا از طریق چهار جنس نگاه که با جنس سوژه‌های انتخاب شده در هر بخش همخوانی دارد)
۷- تاکسی - تهران (انتخاب لوکیشن مناسب برای ساخت یک فیلم شهری، یعنی ماشین؛ چون موقعیتی بین ثبات و حرکت را نشان می‌دهد؛ برای آشنایی با انسان‌های شهری امروز تهران)
و: خانۀ قمرخانم - کمی بالا‌تر - خانۀ من - جزیرۀ سگ‌ها - ناخوانده در تهران – بی‌بی تولدت مبارک- پیرپسر - مری زن می‌خواد
فرهاد ورهرام
(بدون ترتیب)
پیر پسر
مرغانه
خانۀ قمر خانم
جزیرۀ سگ‌ها
خلیج فارس
تهران، هنر مفهومی
کهریزک، ۴ نگاه
بی‌بی تولدت مبارک
مشتی اسماعیل
فرشتهای روی شانۀ راست من
و: کمی بالا‌تر، جواد، سهم من از زیبایی، اسکورپیو
