سی سال پس از ساخت فیلم هایی تراولوگ توسط برادران لومی یر در دهه ی 1890، جان گریرسون فیلمساز و منتقد بریتانیایی واژه ی فیلم مستند را، با اشاره به فیلم موآنا اثر رابرت فلاهرتی، به کار برد و آن را معمول کرد. اما پس از طی سال ها هنوز بر سر تعریف و چگونگی ساختار فیلم مستند مجادله و بحث وجود داشته و سوءتفاهم و ابهام پیرامون درکنار هم قرار گرفتن واقعیت و داستان در سینمای مستند همچنان در میان فیلمسازان و نظریه پردازان ادامه دارد. هر چند در بسیاری از فیلم های مستند همواره شاهد نقش درام و رابطه ی متقابل آن با واقعیت بوده ایم؛ اما در کنار آن نیز بسیاری با نقش فیلمنامه، داستان و ... در ساختار فیلم مستند به مخالفت برخاسته اند. شاید برای همین است که ژان لوک گدار می گوید:"یک بار برای همیشه این مسئله را روشن کنیم: بهترین فیلم های داستانی، حالتی مستند گونه دارند و بهترین فیلم های مستند، گرایشی به تخیل و داستان ... ." اما گویی مسئله هنوز روشن نشده است. امروزه با تعاریف متعدد از سینمای مستند که هر کدام به درام، ساختار دراماتیک و تاثیر آن در فیلم مستند اشاره کرده اند، دیگر نمی توان فیلم مستند را تنها به شکل صرفا گزارش رسانی، بدون خلاقیت و تاثیر حضور مستندساز و ... مشاهده کرد.
آندرو ساریس، نظریه پرداز و منتقد آمریکایی و یکی از مروجان نهضت سینمای مولف در آمریکا، درباره ی فیلم مستند می نویسد:"به طور کلی به دلیل آن که فیلم ها اغلب به شخص، موضوع یا زمان و مکانی خاص استناد می کنند، باید همه ی آنها را فیلم مستند به حساب آورد." پرلورنتس، فیلیپ دان و بعد ها ژان روش وجود یک ساختار نمایشی را جز ضروری سینمای مستند می دانستند؛ ادگار مورن نیز واقعیت را تنها با کمک داستان ملموس می دانست و میشل برولت معتقد بود که"ما با کمک تخیل عناصر و موادی را به کار خود می افزائیم که امکان دور رفتن هر چه بیشتر واقعیت را به ما می دهند؛ و داستان یعنی این."
آلن روزنتال؛ که از او کتاب"مستند، از ایده تا فیلمنامه"در ایران ترجمه و منتشر شده است، معتقد است:"در دهه ی گذشته شاهد افزایش چشمگیر نگاشته های نظری پیرامون سینمای مستند بوده ایم؛ هر چند که مقولات مهم انتقادی و نظری پیرامون مستند به گونه ی گسترده ای نادیده یا در بهترین شکلش دست کم گرفته شده اند"؛ و این نادیده و یا دست کم گرفته شدن، کمبود منابع مطالعاتی تخصصی و عدم آشنایی با سینمای مستند روز دنیا موجب شده تا همواره پرداختن به فیلمنامه، نقش درام و داستان در سینمای مستند به یکی از موضوعات داغ و مورد بحث در کشورمان تبدیل شود. هنوز در بعضی از جشنواره ها، فیلم های مستند بسیاری را به جرم داستانی بودن مورد تفقد قرار می دهند و به جشنواره راهشان نمی دهند و یا هنوز هستند کسانی که معتقدند فیلم مستند فطرتا در مرحله ی تدوین است که شکل می گیرد و لاغیر و چیزی هم خدای نکرده با عنوان فیلمنامه و نگارش آن برای سینمای مستند وجود ندارد! اما در گوشه و کنار همیشگی این بحث ها، حتی اگر وجود فیلمنامه برای سینمای مستند را هم نپذیریم، اتفاقی نمی افتد اگر به تنها کتاب آموزشی که در ایران به چاپ رسیده است نگاهی بیاندازیم.
کتاب" فیلمنامه نویسی برای سینمای مستند" ابتدا با ترجمه ی محمد شهبا و در سال 75 به چاپ رسید (پارت/3000 نسخه/ 120 صفحه/ 300 تومان) و در همان سال بار دیگر و با نام"نگارش فیلمنامه ی مستند"توسط عباس اکبری و امیر پوریا منتشر شد (دفتر هماهنگی پژوهش های برنامه ای معاونت سیما/ 3000 نسخه/ 138 صفحه) و آخرین بار نیز در سال 82  با ترجمه ی اکبری و پوریا توسط نشر ساقی راهی بازار کتاب شد تا در کنار ده ها کتابی که به آموزش فیلمنامه نویسی برای سینمای داستانی می پردازند، علاقه مندان به سینمای مستند را با مقوله ی فیلمنامه نویسی در سینمای مستند نیز تاحدودی آشنا سازد.
"نگارش فیلمنامه ی مستند"نوشته ی دوایت وی سویین - استاد فیلمنامه نویسی دانشگاه اکلاهما - و جوی آر سویین است. نویسندگان کتاب تلاش کرده اند تا در کنار اشاره به کلیات فیلمنامه نویسی، به نگارش فیلمنامه ی مستند بپردازند. در اولین بخش کتاب با عنوان فیلم و شما، این سئوال مطرح می شود که برای فیلمنامه نویس شدن به چه چیزهایی نیاز است؟ و در بخش طرح پیشنهادی، نویسندگان به ارائه ی تعریفی ساده از فیلم مستند می پردازند و در این تعریف تاکید می کنند که فیلم مستند در وهله ی اول، به منظور اطلاع رسانی یا تحت تاثیر قرار دادن یا روحیه دادن و برانگیختن و یا تلفیق هر سه، طرح ریزی می شود و به همان نسبت که در فیلم داستانی بر عنصر خیال تکیه می گردد، در فیلم غیرداستانی و مستند نیز بر عنصر واقعیت و خیال گریزی تاکید می شود. در ادامه ی همین بخش، در کنار مزایای فیلم مستند و ضمن اشاره به ضعف ها و کم داشت های آن، با توضیح درباره ی هزینه ها، مشکلات فنی و مشکل زمان در تولید فیلم مستند، به مهم ترین عوامل تولیدی اشاره می شود که فیلمنامه نویس باید در مرحله ی نگارش فیلمنامه به آنها توجهی جدی داشته باشد. در بخش های بعدی این کتاب با طرح مطالبی مانند خط اطلاعات، تحقیق درباره ی موضوع و نوع نگاه فیلم، خط علاقه (چیزهایی که توجه بینندگان را به خود جلب کند)، خلق شخصیت، خطرآفرینی برای شخصیت، نتیجه گیری و دستیابی به نکاتی روشن از طریق کشمکش و ساختار ارایه، نوشتن پیش نویس فیلمنامه، انواع سکانس ها، فیلمنامه ی تقطیع شده و ... خواننده با این نکته آشنا می شود که کار خود را از کدام نقطه شروع و چگونه پس از طی فصول میانی ، به پایانی دلخواه برسد و سرانجام در آخرین بخش از کتاب، با نمونه یی جالب از چگونگی نگارش روایت راوی (نریشن) آشنا می شود.
مروری بر کتاب" نگارش فیلمنامه ی مستند"که با این جمله آغاز می شود:"شما از کتابی که درباره ی فیلمنامه نویسی نوشته شده است، دقیقا چه انتظاری دارید؟"و نویسنده اش معتقد است که این تکنیک ها قدم به قدم به شما کمک خواهد کرد تا فیلمنامه های محکم و منسجمی بنویسید؛ شاید برای علاقه مندان سینمای مستند پیشنهاد بدی نباشد. کتاب را نشر ساقی در سال 82 و در 110 صفحه و با قیمت 950 تومان منتشر کرده است.

این یادداشت ابتدا در سایت پیک مستند منتشر شده است.