هفت سال از زمانی که با پی‌گیری هیات مدیره انجمن مستندسازان، بخش مستند از جشن اصلی خانه سینما جدا شده می‌گذرد و این بخش در حال حاضر به صورت مستقل برگزار می‌شود. اما ششمین جشن مستقل مستند جشن خانه سینما در حالی با مشارکت دو صنف تخصصی از سوی خانه سینما برگزار شد که پرسش‌های بسیاری پیرامون آن وجود دارد که به سادگی نمی‌توان از آن‌ها گذشت.
- ماهیت غیردولتی بودن خانه سینما و حضور دو صنف انجمن مستندسازان و انجمن تهیه کنندگان سینمای مستند بر اهمیت برگزاری جشن مستند افزوده است. همین مسئله این توقع را به‌وجود می‌آورد که جشن مستند خانه سینما جشنی به تمامی مستقل، تخصصی و صنفی است. هر چند صنفی بودن در این دوره تنها به فیلم‌های حاضر در جشن محدود شد و تنها فیلم‌هایی می‌توانستند در جشن حاضر باشند که کارگردان و تهیه کننده آن از اعضای خانه سینما باشند.
- در حالی جشن مستند عنوان مستقل را یدک می‌کشد، که این مستقل بودن تنها در جدا برگزار شدن از مراسم جشن اصلی دیده می‌شود و دیگر نباید توقع یک جشن تخصصی از سوی دو صنف تخصصی را داشت.
طبق آیین نامه و مقررات بخش مستند جشن خانه سینما «دبیر جشن سینمای ایران، دبیر جشن فیلم مستند نیز می‌باشد و فصل الخطاب تصمیمات و مسائل مربوط به جشن فیلم مستند است» و در هیات انتخاب، داوران و امور اجرایی نیز تنها سهم کوچکی به دو صنف انجمن مستندسازان و تهیه‌کنندگان اختصاص دارد. از همین روست که در اینجا هم همه چیز زیر سایه سینمای داستانی قرار می‌گیرد. مثلا به صلاحدید دبیرخانه جشن به دلیل عدم نقد رسانه‌ها و مستندسازان (در دوره گذشته برخی از مستند‌ها انتخاب نشده بودند و مستندسازان به حق منتقد این روند بودند)، نام هیات انتخاب پس از پایان انتخاب فیلم‌ها اعلام می‌شود؛ نام فیلم‌های منتخب وقتی اعلام می‌شود که داوری‌ها از نیمه گذشته و نام داوران هنگامی رسانه‌ای می‌شود که سه روز از پایان داوری فیلم‌ها گذشته است و...
- در ماده اول مقرارت جشن سینمای ایران هدف از برگزاری جشن مستند این گونه ذکر شده است: «ارزیابی آثار تولید شده در عرصه سینمای مستند ایران توسط نمایندگان انجمن‌های صنفی سینمای مستند و کار‌شناسان سینمایی به نحوی که باعث ترغیب و تشویق فیلمسازان برای ارتقای کیفی آثارشان گردد.» و در ماده۴ آماده: «انتخاب آثار متقاضی حضور در جشن فیلم مستند از سوی یک هیات انتخاب، مرکب از نمایندگان سینمای مستند و کار‌شناسان سینمایی صورت خواهد گرفت.» و در تبصره۱ همین ماده ذکر شده: «هیات انتخاب جشن فیلم مستند شامل هفت نفر خواهد بود. دو نفر با معرفی هیات مدیره‌ی انجمن مستند سازان سینمای ایران؛ دو نفر با معرفی انجمن تهیه کنندگان سینمای مستند و سه نفر به انتخاب شورای برگزاری جشن معرفی خواهند گردید که احکام خود را از دبیر جشن دریافت خواهند کرد.»
کمتر مستندسازی است که نداند تفاوت سینمای مستند (شرایط تولید در ایران، شیوه‌ها و...) با سینمای داستانی از زمین تا آسمان است. و اشراف و آگاهی نسبت به این تفاوت‌ها است که می‌تواند زمینه مناسب ارزیابی و قضاوت را فراهم سازد. حال باید پرسید «ارزیابی آثار تولید شده در عرصه سینمای مستند ایران» بر چه دیدگاهی استوار است؟ آیا این ارزیابی تنها از منظر کیفیت مورد بررسی قرار می‌گیرد؟ یا همانگونه که فیلم مستند وجوه مختلف و کاربردهای متعدد دارد، از زوایای گوناگونی مورد بررسی قرار می‌گیرد؟ نگاه برگزارکنندگان جشن مستند به سینمای مستند ایران چگونه است؟
سه کار‌شناسی که از سوی شورای خانه سینما برای هیات انتخاب معرفی می‌شوند چه کسانی هستند؟ و همین طور معیار حضور «هفت نفر از بین شخصیت‌های هنری، فرهنگی و سینمایی که توسط شورای برگزاری جشن» برای داوری انتخاب می‌شوند چیست؟ این افراد چه آگاهی و دانشی نسبت به سینمای مستند امروز ایران و شرایط تولید دارند؟ با سینمای مستند امروز ما چقدر آشنا هستند؟ داورانی که دو انجمن معرفی می‌کند چه کسانی هستند و بر چه اساسی انتخاب می‌شوند؟ در سال‌های اخیر چه فعالیت‌ها و چه آثاری داشته‌اند؟ چقدر بروز هستند؟ در ارزیابی هیات انتخاب یا داوران آیا فیلم مستندی که از موضوعی جسورانه برخوردار است، هر چند ساختار با کیفیتی نداشته باشد در مقابل فیلمی که موضوعی کلیشه‌ای اما خوش ساخت دارد، اما هیچ پیشنهاد تازه‌ای برای سینمای مستند ما ندارد، چه وزنی دارد و چطور مورد قضاوت قرار می‌گیرد؟ یا آیا همانگونه که انجمن مستندسازان و انجمن تهیه‌کنندگان در نامه‌ها و بیانیه‌های مختلف بار‌ها از نبود حمایت از تولید در بخش خصوصی گفته‌اند، آیا به تولیدات بخش خصوصی نگاه ویژه‌ای می‌شود؟
(بی‌شک اعضای محترم انجمن مستندسازان و انجمن تهیه‌کنندگان برای این پرسش‌ها پاسخ خود را خواهند داشت. اما یک نکته‌ای که این دست پرسش‌ها را به وجود می‌آورد عدم اطلاع‌رسانی مناسب و شفاف در این زمینه است. در حال حاضر نمی‌دانیم چه افرادی از سوی خانه سینما و چه افرادی از سوی دو انجمن برای داوری معرفی شده‌اند.)
- ارد زند (مستندساز و مدیر هماهنگی جشن) در بخشی از مراسم پایانی می‌گوید: «بخش داوری مستند هم حالت آکادمیک داشت و هم نداشت. به عنوان مثال در بخش انتخاب آثار ۱۷ داور داشتیم که تنها ۵ داور به انتخاب انجمن مستندسازان معرفی شده بودند اما در بخش شمارش آرا کاملا آکادمیک عمل کردیم.»
اینکه داوری یک جشن کاملا صنفی و تخصصی چطور می‌تواند هم آکادمیک باشد و هم نباشد، نمی‌فهمم به چه معنی است! از سوی دیگر در تبصره۳ ماده ۵ مقرارت جشن آمده است: «هیات داوران پس از جمع بندی امتیازات متعلق به آثار بخش مسابقه و استخراج فیلم‌های نامزد دریافت جوایز اصلی جشن، انتخاب نهایی برگزیدگان را از طریق مشورت یا رای گیری مجدد مشخص می‌نماید.»
حال از آقای زند و دبیرخانه جشن باید پرسید چرا جلسه‌ای برای انتخاب نهایی برگزار نشده و تنها آرای داوران شمارش شده است؟
- جشنواره جام جم که از سوی صداوسیما برگزار می‌شود به ارزیابی تولیدات خود می‌پردازد، جشنواره سینماحقیقت به قضاوت تمامی آثار مستند در گونه‌های مختلف می‌نشیند. تفاوت جشن مستند خانه سینما که با مشارکت دو صنف تخصصی برگزار می‌شود با این جشنواره‌ها در کجاست؟
- ناصر صفاریان سال ۸۶ در یادداشتی می‌نویسد: «بالاخره توجه و تلاش هیات مدیره پی‌گیر انجمن مستندسازان ثمر داد و بخش مستند جشن سینما جدا از مراسم اصلی و به شکل مستقل برگزار شد تا سینمای مستند، بیشتر مورد توجه باشد. این‌گونه شد که جایزه هر ساله به بهترین فیلم، تبدیل شد به پنج جایزه و...»
با قطعیت می‌توان گفت در سال‌های اخیر سینمای مستند ایران از بسیاری جهات رشد کرده است. آنچه امروز شاید باید مورد توجه قرار گیرد دیگر نه تنها «بیشتر مورد توجه بودن» این سینما، که نگاهی تخصصی است که جایش خالی است. تنها می‌توان امیدوار بود انجمن مستندسازان همانگونه که به آسیب‌شناسی جشنواره سینماحقیقت می‌پردازد، نشستی را برای آسیب‌شناسی جشن مستقل مستند برگزار کند.
عکس: مهدی قاسمی، ایسنا
