«رخداد تازه اندیشه»، اندیشکده‌ای مستقل که در حیطه دانش اجتماعی فعالیت دارد، از خردادماه امسال رسماً فعالیت خود را آغاز کرده است.
یکی از دغدغه‌های رخداد تازه پیوند زدن جامعه‌شناسی با رسانه‌های هنری و ازجمله فیلم مستند است. این ازجمله راه‌هایی است که در این اندیشکده برای ترویج بینش جامعه‌شناختی در پیش‌گرفته شده است. بر این اساس در رخداد تازه کارگروهی با عنوان «کارگروه مستند جامعه‌شناختی» با مدیریت پوریا جهانشاد (نویسنده، فیلم‌ساز و از همکاران رای بُن مستند) تشکیل‌شده که ازجمله برنامه‌هایش بررسی و تحلیل فیلم‌های مستند با عینک جامعه‌شناسی و با تکیه به بینش جامعه‌شناختی و همچنین زمینه‌سازی برای تربیت نیروی انسانی لازم برای ساخت و تولید مستندهای جامعه‌شناختی است. این کارگروه در گام نخست سلسله نشست‌هایی با عنوان «جامعه و مستند» ترتیب داده که یک هفته در میان در روزهای یک‌شنبه ساعت ۱۸ تا ۲۰ در محل رخداد تازه برگزار می‌شود و در آن‌ها یکی از فیلم‌های روز سینمای مستند ایران با حضور فیلم‌ساز و جامعه‌شناسان و مستندسازان و علاقه‌مندان به بحث گذاشته می‌شود.
تاکنون نمایش نشست‌های مربوط به فیلم‌های «پیر پسر» و «اهالی خیابان یک طرفه» (مهدی باقری)، «هفده‌ساله‌ها» (عطیه عطارزاده و اصلان شاه‌ابراهیمی)، «سالینجر خوانی در پارک شهر» (پیروز کلانتری)، «سیروس، بودونبود یک محله» (مینا سعیدی)، «نیشدارو» (منوچهر انوار)، «این بامداد خسته (فرشاد فداییان)، «جشن تکلیف» (فیروزه خسروانی) در رخداد تازه با همین روال برگزارشده است که گزارش آن‌ها را می‌توانید در رای بُن مستند و هم در سایت این اندیشکده بخوانید. با مراجعه به سایت رخداد تازه اندیشه می‌توانید از برنامه‌های آینده نشست‌های «جامعه و مستند» و دیگر برنامه‌های در این اندیشکده مطلع شوید. رخداد تازه اندیشه در تدارک برگزاری کارگاه‌های تماتیک «جامعه و مستند» و کارگاه‌های آموزشی «مستند جامعه‌شناختی» از مهرماه امسال نیز هست.
پوریا جهانشاد در پاسخ به پرسش ما درباره اهداف برگزاری نشست‌های جامعه و مستند می‌گوید: «این نشست‌ها به‌نوعی در ادامه همان کارگاه‌هایی است که طی سال‌های پیش من و دکتر بهرنگ صدیقی برگزار می‌کردیم و در آن‌ها به تبیین چارچوب‌های مستند جامعه‌شناختی می‌پرداختیم. با شکل‌گیری موسسه رخداد تازه اندیشه تصمیم جمعی بر آن شد که به شکلی مدون‌تر این‌گونه برنامه‌ها را پیش ببریم. در حال حاضر به‌عنوان اولین قدم یک هفته در میان سلسله نشست‌هایی را تحت عنوان مستند و جامعه برگزار می‌کنیم و در آن‌ها مستندهایی را با حضور سازندگانشان نمایش داده و با مشارکت حاضرین در جلسه مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهیم. بازخوردهایی که تاکنون داشته‌ایم نشان داده مخاطبین با فیلم‌ها و رویکردمان به‌خوبی ارتباط برقرار کرده‌اند و ایده‌هایشان هم در خیلی از موارد برایمان راهگشا بوده است. رویکردی که ما در رخداد تازه پیش می‌بریم و فیلم‌ها را بر آن مبنا انتخاب و تحلیل می‌کنیم رویکردی بینارشته ای است و حاصل تعامل انتقادی سینمای مستند و جامعه‌شناسی است که مبانی مستند جامعه‌شناختی را شکل می‌دهد. این حرف به معنای آن نیست که هر مستندی که ما در نشست‌ها نمایش می‌دهیم، به‌طور کامل ذیل تعاریف از مستند جامعه‌شناختی می‌گنجد یا بحث‌ها تنها در این مسیر پیش می‌روند، اما تلاشمان را می‌کنیم که با مشارکت علاقه‌مندان به آن نقطه برسیم، چون گمان می‌کنیم جای بعضی مباحث و دیدگاه‌ها در حوزه تحلیل به‌شدت خالی است. اگر بخواهم اندکی مطلب را باز کنم باید اشاره‌کنم مستند جامعه‌شناختی تفاوت‌های عمده‌ای با مستند اجتماعی دارد. مستندهای اجتماعی، مستندهایی‌اند که به مسائل اجتماعی می‌پردازند و عموماً هم نوعی همه‌چیزدانی و جهان‌شمولی در پس آن‌ها قابل‌تمییز دادن است. درحالی‌که در مستند جامعه‌شناختی پرداختن به جامعه کفایت نمی‌کند، بلکه چگونه پرداختن به آن حائز اهمیت است. از این منظر صرف اینکه شما در فیلمتان به گروه‌های حاشیه‌ای بپردازید، امتیازی برای فیلم محسوب نمی‌شود، مهم این است که چگونه آن‌ها را نمایش می‌دهید و چگونه در فیلم مفهوم‌سازی می‌کنید. آیا شما آن‌ها را به‌عنوان بخشی از اجتماع که هم‌زمان تاثیرگذار و تاثیرپذیر است می‌بینید یا نه؟ آیا تلاش می‌کنید مشکلات آن‌ها را در کلی بزرگ‌تر که همان جامعه است، بررسی کنید یا همان گفتمان‌های ذات گرایانه و روان‌شناسانه فرد نگر حاکم را بازتولید می‌کنید؟ مستند جامعه‌شناختی یعنی فیلمی برخوردار از این ویژگی، ویژگی که به آن بینش جامعه‌شناختی می گوئی‌ام. در این چارچوب، نحوه بازنمایی طبقاتی و جنسیتی گروه‌ها اهمیت حیاتی دارد؛ اینکه مفاهیم و ارزش‌های الصاقی به گروه‌ها چه نسبتی با کلان روایت‌ها و باورهای رایج دارد و کارکرد ایدئولوژیک‌شان چیست؟ مستند جامعه‌شناختی، مستندی از هر نظر خودآگاه است که حق پنهان‌کاری و صدور احکام جهان‌شمول را ندارد. به تصور من نگاه انتقادی جامعه‌شناسی می‌تواند بخشی از تنگ‌نظری‌های رایج در تحلیل فیلم مستند را مرتفع کند؛ تنگ‌نظری‌هایی که ازیک‌طرف ریشه در تفاسیر پدیدارشناختی از مقوله بازنمایی دارد و از طرف دیگر شیفته بررسی‌های زیباشناسانه است. درست است که هدف از برگزاری این نشست‌ها بررسی زیباشناسانه فیلم‌ها نیست، اما نباید تصور کنیم بررسی تکنیکی فیلم‌ها تنها در بررسی زیبایی‌شناسی آن‌ها خلاصه می‌شود. تکنیک وجوه بسیاری از بینش فیلم‌ساز به مسئله بازنمایی واقعیت را افشا می‌کند. شیوه‌های مستندسازی چیزی بیش ازآنچه مشاهده می‌شوند به ما می‌گویند؛ مطمئناً تلقی فیلم‌ساز از رابطه تصویر و واقعیت بر اینکه فیلمش را به شیوه مشاهده‌ای بسازد یا مشارکتی تاثیر مستقیم دارد و این مسائلی است که واکاوی تکنیکی فیلم برایمان آشکار می‌کند و در بررسی‌هایمان نقش دارد.»
او درباره برنامه‌های پیش رو نیز اضافه می‌کند: «جز برگزاری نشست‌های فیلم و جامعه یکی دیگر از اهداف پیش رو که به‌زودی محقق می‌شود، برگزاری کارگاه‌های مستند جامعه‌شناختی است که در آن‌ها هم مبانی نظری سینمای مستند و ویژگی‌های جامعه‌شناسی مردم مدار آموزش داده می‌شود و هم روش‌های تحقیق میدانی و مستندسازی. هدف آن است که بتوان علاقه‌مندان به این حوزه را آگاهانه به ساخت فیلم‌هایی تشویق کرد که در مشارکت با دیگر اقشار جامعه، در جهت افزایش آگاهی اجتماعی مفید واقع شوند. علاوه بر آن با یاری برخی دوستان و همکاران در دیگر رسانه‌ها ازجمله رای بُن مستند، تلاش داریم به بهترین نحو فعالیت‌هایمان را در موسسه پوشش دهیم و درباره راه‌های گسترش نگاه انتقادی جامعه‌شناسی به سینمای مستند تحقیق کنیم و مکتوبات این حوزه را هم به شکل گسترده‌تری در دسترس علاقه‌مندان قرار دهیم. البته موارد اشاره‌شده بیشتر بیانگر اهداف کوتاه‌مدت ما است و موسسه چه در مورد فعالیت‌های مرتبط با مستند و جامعه و چه در ارتباط با دیگر فعالیت‌های تعریف‌شده، اهداف کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدتی را مدنظر دارد که امیدوار به انجام آن‌هاست و در این راه نیازمند حمایت و مشارکت علاقه‌مندان است.»
بخشی از این گزارش ابتدا در فصلنامه سینماحقیقت منتشر شده است.
