اگر ناظر به آمار و ارقام باشیم، این واقعیت جای حرف ندارد که فیلم‌های مستند پرشمارترین اقلام سینما را تشکیل می‌دهند. صرف‌نظر از نیاز مفرط شبکه‌های تلویزیونی به اَشکال گوناگون مستند، امکانات فنی ارزان‌قیمت دیجیتال (تصویربرداری و تدوین) باعث شده که هزاران هزار علاقه‌مند فیلم‌سازی آماتور و هنرجویان سینما در سراسر جهان به طبع‌آزمایی در این حیطه بپردازند و شمار آثار مستند را به شکل چشم‌گیری افزون کنند. البته در این میان مستندسازان حرفه‌ای هم به شکل چشم‌گیری با چالش‌های روزافزون مواجه‌اند که ناشی از اشباع شدن بازار و عرضه شمار محصولاتی است که چندبرابر تقاضا به نظر می‌رسند. این‌جاست که توانایی مستندساز در خلق جهانی یکه و منحصربه‌فرد در آثارش می‌تواند بدل به تکیه‌گاه اصلی او برای ارتباط با مخاطبانش شود.
پل وارد، استاد مردم‌شناسی دانشگاه بیرمنگام و مستندساز، در کتاب مستند؛ حواشی واقعیت (با ترجمه حمیدرضا احمدی‌لاری) کوشیده است مباحثی را مطرح کندکه چالش‌های اصلی مستندسازان هزاره اخیر محسوب می‌شوند. اگر روزگاری تصاویر تابیده بر پرده سینما یا صفحه تلویزیون به صرف ماهیت رسانه‌ای خود از سندیتی قابل اطمینان برخوردار بودند، ولی امروزه با بمباران تصویری مخاطبان توسط انبوه فیلم‌های خبری و گزارشی و حتی مستندنما در شبکه‌های گوناگون تلویزیونی، آن قداست از دست رفته و سازندگان آثار متمایز باید به فکر درانداختن طرحی نو برای حفظ جایگاهشان باشند.
وارد در تبیین نقطه نظر خود در کتابش مستند؛ حواشی واقعیت چنین می‌نویسد: «اساس این کتاب بر این مفهوم استوار است که مستند رابطه نزدیکی با دیگر اَشکال بیان – درام، داستان، کمدی و انیمیشن – دارد و ما باید فکر کنیم این مناسبات، در تصوری که ما از مستند داریم، چه تغییری صورت می‌دهد.» به عبارت دیگر رویکرد او در واقع گذر از تعاریف سنتی و کلیشه‌ای فیلم مستند و تلاش برای رسیدن به تعاریف جدید و کاربردی بر مبنای واقعیت‌های موجود در عرصه امروز این سینماست: «جذاب‌ترین اثری که که هم‌اکنون ممکن است در عرصه سینمای مستند عرضه شود، اثری است که به این روابط (رابطه مستند با دیگر شکل‌های بیانی نظیر درام، داستان، کمدی و انیمیشن) بپردازد و وجوه مشترک مستند با دیگر اَشکال بیان را باز کند.»
در همین راستا، وارد در پنج بخش اصلی کتابش (به‌علاوه یک مقدمه و یک موخره کوتاه) دیدگاه‌های خود را به‌عنوان یک آکادمیسین در خصوص وجوه اشتراک و افتراق سینمای مستند با عمده‌ترین گونه‌های شکلی دیگر سینما مطرح می‌کند. او ابتدا در پیش‌گفتار توجه خواننده را به این نکته جلب می‌کند که چگونه به دلیل افراط برنامه‌سازان تلویزیونی در تقلید و حتی سوءاستفاده از مولفه‌های اصلی سینمای مستند، دست مستندسازان از داشته‌های کلاسیک خالی است و صرف‌نظر از دیدگاه‌های شخصی خود، ناچارند به‌دنبال راهکارهای تازه باشند.
فصل اول به تعاریف کلی همین داشته‌ها یعنی گونه‌شناسی و بررسی شیوه‌های جاری مستندها از دوران کلاسیک (ژیگاورتوف روس، جان گریرسون بریتانیایی و ریچارد لیکاک آمریکایی) تا امروز می‌پردازد. این فصل درواقع خلاصه‌ای از مباحث تئوریک ناظر بر فیلم مستند در قرن بیستم را عرضه می‌کند و به همین جهت مطالعه آن‌ها برای خواننده مسلط به این مباحث ممکن است اندکی خسته‌کننده باشد. بدیهی است که وارد به این ایراد واقف است، ولی اولاً نمی‌خواهد وجوه آکادمیک اثرش را تعدیل کند و در ثانی در مقام یک تبیین‌گر – که فرضاً می‌خواهد کاربردهای انیمیشن در فیلم مستند را در چند فصل بعد باز کند- نمی‌تواند از پرداختن به ریشه‌های مشترک بازبماند. در عوض نظریاتش را با ذکر مثال‌های متعدد و تحلیلی از فیلم‌های مختلف تنوع می‌بخشد و حوصله خواننده را مدد می‌رساند.
اما اهمیت کتاب در فصل‌های بعدی آشکار می‌شود که خواندنی‌ترین بخش‌های کتاب‌اند. در این قسمت‌ها وارد به مباحثی ورود می‌کند که در کمتر کتاب منتشرشده به فارسی می‌توان نظیرشان را یافت و از همین زاویه است که مستند؛ حواشی واقعیت تبدیل به یکی از قابل توجه‌ترین آثار مکتوبی می‌شود که در سال‌های اخیر در کشورمان زیر چاپ رفته‌اند.
فصل دوم روی وجوه اشتراک میان فیلم داستانی و غیرداستانی انگشت می‌گذارد. دیدگاه‌های نویسنده در بیان هم‌سانی کارکرد درام در هردو شکل داستانی و غیرداستانی مباحثی جدید هستند که اگرچه ممکن است در ناخودآگاه هر مستندساز کهنه‌کاری نهادینه باشند، اما رویکرد نظریه‌پردازانه نویسنده در شکل بیانشان بسیار به کار دانشجویان سینما می‌آید.
وارد در فصل‌های سوم تا پنجم به ترتیب به رابطه فیلم مستند با تاریخ، کمدی و انیمیشن می‌پردازد و البته مثل فصل دوم، بخش عمده تحلیل‌هایش را بر مبنای چند اثر شاخص و مهم شکل می‌دهد که ظاهراً برای مخاطبان بریتانیایی نام‌آشنایند. تاکید عمده او بر تغییر تدریجی نوع نگاه به وقایع تاریخی چه در مستندهای تحلیلی و چه در فیلم‌های آموزشی با صحنه‌های بازسازی‌شده، از آن دست مسائلی است که بسیار به کار مستندسازهای حرفه‌ای می‌آید و علاوه بر جنبه‌های آموزشی، محک مناسبی هم برای نقد آثاری از این دست (نظیر تولیدات تلویزیون بی‌بی‌سی) و بازخوانی سطور پنهان در لابه‌لای متن‌هایشان به دست می‌دهد.
عنوان «مستند و کمدی» برای فصل چهارم شاید در ابتدا کنجکاوی‌برانگیزتر از آن باشد که خواننده برای رسیدن به آن، خواندن ۱۰۰ صفحه را تاب بیاورد! وارد در این قسمت کتاب می‌کوشد گرایش روزافزون به شیوه‌های بیانی توام با طنز و کنایه، هجو و حتی هزل را در مستندهای سیاسی و اجتماعی تبیین و تحلیل کند.
و بالاخره در آخرین فصل، کاربردهای متنوع پویانمایی در مستندهای دو دهه اخیر انگلیسی مرور و بازنگری می‌شوند؛ از دایناسورهای بامزه در مستندهای تلویزیونی که حیات‌وحش دوران ماقبل تاریخ را توصیف می‌کنند تا کارهای متفاوتی نظیر ترسیم افکار نابینایان در ابرهای کارتونی بالای سرشان.
در مجموع کتاب مستند؛ حواشی واقعیت از آن دست کتاب‌های خواندنی و کمیابی است که ورودش به بازار نشر کشور را باید به حساب خوش‌شانسی دانشجویان سینما و مستندسازان ایرانی گذاشت. حمیدرضا احمدی‌لاری در طول چند دهه فعالیتش به‌عنوان مترجم متون سینمایی همواره کوشیده تا معرف آثاری کاربردی و آموزشی باشد که فقر منابع داخلی را تا حدی کاهش دهند. کتاب‌خوانان سینمادوست حتماً دو ترجمه درجه یک او از کتاب‌های پروفسور فیلدینگ و جرالد میلرسون در زمینه فیلم‌برداری و جلوه‌های ویژه و نورپردازی در سینما و تلویزیون را به یاد دارند. احمدی‌لاری در زمینه سینمای مستند هم ترجمه‌های متعددی دارد که اگر حافظه درست یاری کند، بیشترشان توسط همین ناشر (نشر ساقی) منتشر شده‌اند. ترجمه‌های او دقیق و فنی‌اند و خصلت متون آموزشی/تحلیلی اصلی را حفظ می‌کنند.
و کلام آخر این‌که پل وارد کتابش را بر مبنای مجموعه فیلم‌ها و مواد تصویری به رشته تحریر درآورده که ظاهراً به دفعات در شبکه‌های تلویزیونی بریتانیا به نمایش درآمده و از این لحاظ برای دانشجویان انگلیسی‌زبان آشنا و مانوس هستند. خوانندگان ایرانی به همین اندازه از دسترسی به این مواد بصری محروم‌اند و شاید برای همین باشد که برخوردن به معدود نام‌های آشنا (مثل فیلم‌های مایکل مور) در بعضی صفحات کتاب تا این اندازه هیجان‌انگیز است! بدون شک این گرفتاری گریبان‌گیر همه متونِ ترجمه‌شده پیرامون سینمای مستند است و کاری هم از دست مترجم و ناشر برنمی‌آید؛ فقط می‌ماند همتی از برگزارکنندگان جشنواره‌های مختلف سینمای مستند که برای برنامه‌ریزی و تدارک بخش‌های جنبی جشنواره، سری هم به کتاب‌های آموزشی جدیدالتالیف مثل همین مستند؛ حواشی واقعیت بزنند.
در همین زمینه بخوانید:
فهرست و اطلاعات کامل کتاب
