آماری وجود دارد که بر گرداندن آن‌ها به زبان فارسی، به معنی گشایش راهی است برای غنی کردن تفکر و عمل ما. این آثار چه در حوزه‌ی فلسفه یا دانش تجربی؛ دانش محض، یا هنر و... برای مخاطبان ایرانی، معرفت و مسیر نوی تفکر و اقدام به ارمغان می‌آورند و اشتیاق جدیدی در حوزه‌ی کار تخصصی و الهام رنگینی برای فعالیت تازه و با طراوت باز می‌زایند. کتابی از بیل نیکولز که استاد محمد تهامی‌نژاد ترجمه کرده، حکم همین نوع آثار را دارد، یعنی همان‌قدر من از دیدنش مشعوف شده‌ام و آن را مفید یافته‌ام که وقتی نقد قوه حاکم کانت، یا زمان و هستی و... با ترجمه‌ی قابل اعتماد دکتر رشیدیان منتشر شد و جای خالی بزرگی را در آشنایی با فرایند تفکر فلسفی غرب در ایران پر کرد.
مقدمه‌ای بر فیلم مستند نوشته‌ی بیل نیکولز و ترجمه‌ی محمد تهامی‌نژاد بی‌تردید، یکی از سه ترجمه‌ی بسیار مفید و راهگشا به زبان فارسی است که در تاریخ سینمای مستند ما در ایران منتشر شده است. البته چنان‌چه کتاب درسی فیلم مستند دکتر نفیسی را که اساساً ترجمه‌ای از متون متعدد انگلیسی در زمینه‌ی سینمای مستند است، اقتباس به حساب آوریم.
۱. اهمیت این کتاب در چیست؟
به نظرم مهم‌ترین خصوصیت از نظر کار آقای تهامی‌نژاد، احاطه‌ی کامل ایشان به زبان موضوعی است که برای ترجمه برگزیده و با توانایی و دقت علمی به خوبی به ارائه‌ی طبقه‌بندی ساختاری و انتقال مفاهیم و اصطلاحات نیکولز برآمده است؛ طبقه‌بندی‌های تماتیک و ساختاری برای شناخت سینمای مستند، غالباً در تصوری فنی و معنایی و شکلی که از متن‌ها به ما ارائه می‌دهند با مشکل انتقال مقصود نویسنده روبه‌رو شده و گرفتار دشوارسازی مفهومی و گیجی خوانندگان می‌گردند.
در کتاب جز اصطلاح شیوه‌ی اجرایی که برای performative برگزیده شده، هیچ گزاره و اصطلاح مبهم و یا نارسا در ارتباط با مفهوم سازی در زبان فارسی از نظر من وجود نداشته است. اما حقیقت آن است که اگر چه ما به ازای شیوه‌ی اجرایی برای performative در زبان فارسی، برای ما تصوری دقیق از معنای اصطلاح و خواست و آن‌چه نیکولز قصد کرده فراهم نمی‌آورد، اما لیکن موضوع بیش از آن‌که به تهامی‌نژاد مربوط باشد و یا فقدان انتخاب ترکیب فارسی رسا، به مشکل نام‌گذاری و مفهوم سازی بیل نیکولز ربط دارد.
من درست به یادم است که در جلسات اولیه‌ی گروه مطالعات مستندمان، سه سال پیش، برگردان این اصطلاح مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفت و تقریباً هم ما به ازای فارسی پیشنهادی دارای مشکلی بود. با انتشار کتاب متوجه شدم که در زمینه‌ی زبان انگلیسی هم، این چالش وجود داشته است و پانویس استلابروتزی گویای توجه انتقادی او در همین مورد است.
بیل نیکولز در کتاب مرزهای محو شده این اصطلاح را به صورت مبهم به کار برده است تا فیلم‌هایی را که بر جنبه‌های ذهنی گفتمانی تاکید دارند به صورت کلاسیک عینی است را توصیف کند. مسئله گفته‌هایی که هم‌زمان به توصیف و اجرای کنش یک عمل می‌پردازند (رجوع شود به کتاب بروتزی ص ۱۵۴) هیچ مشکلی را حل نمی‌کند، بلکه هر چه بیشتر به اشکال فهم می‌افزاید و باید گفت این همان قلمروی است که در کتاب نارسا مانده و حتی برگردان عبارت بروتزی نه تنها کمکی به فهم روشن‌تر نکرده، بلکه در زبان فارسی به ابهام مفهوم افزوده است: "اجرای کنش یک عمل واقعاً چه معنی دارد؟".
جدا از این نکته‌ها تا جایی که دقت کرده‌آم هرگز به نارسایی زبانی و ترجمه‌ای در انتقال ایده‌های نیکولز برنمی‌خوریم و متن منزه و منقح باقی می‌ماند.
۲. ارائه‌ی یک طبقه‌بندی ساختاری نو
مزیت اول کتاب نیکولز، گشودن باب فکر کردن به یک طبقه‌بندی ساختارگرا در حوزه‌ی سینمای مستند، در زبان فارسی است. من نمی‌گویم که چشم بسته می‌توان با این طبقه‌بندی نیکلوز موافق بود. خودم ایرادهایی به این طبقه‌بندی و محدودیت‌ها دارم، اما شک نکنید که نسبت به تقسیم‌بندی تماتیک، این پیشنهاد حاوی ایده‌ی تازه‌ای است. نمی‌گویم طبقه‌بندی تماتیک یکسره نادرست و بیهوده است. اما مسلماً در درک فضای ساختمانی اثر کمکی به مستندساز و مخاطب مستند نمی‌کند. هر چند وقتی که ما هم با یک تفکر بسته به تقسیم‌بندی نیکولز نگاه کنیم، بهره‌ای نمی‌بریم.
چه بسا بسیاری فیلم‌ها گرایش به رهایی از نُرم‌های صلب دارند، تجربه‌های ترکیبی و آزادی هستند که از حبس در یک محفظه ساختاری می‌گریزند و البته بسیاری از فیلم‌ها هم در قالب‌های کلیشه‌ای ساخته می‌شوند و باقی می‌مانند. ولی برای مستندسازان ما، توصیف نیکولز ایده‌های تازه‌ای می‌تواند به ارمغان آورد. هر چند خود این ایده‌ها سال‌هاست که در سینمای مستند غرب شناخته شده و چیز آن قدر تازه‌ای نیست و مستندهای آوانگارد که به صورت پرفورمنس‌های ساختاری شکل و پسامدرنیستی اجرا می‌شوند، از افق نوآوری‌های نیکولز فرا می‌روند، با این همه شناخت نظری سینمای مستند از منظری ساختارگرای نیکلوز برای مستندسازان ما که سخت نیازمند این مفاهیم نظری و فرا بردن سطح دانش خود هستند، مفید است.
۳. سومین ویژگی کتاب رجوع به مستندهای حرفهای مهمی است که در دهه‌ی ۹۰ ساخته شد و همچنین از منابع مکتوب دانشگاهی و تئوریک این دهه استفاده شده و در واقع خوانندگان فارسی زبان با اندیشه‌های جدیدتری نسبت به آثار ترجمه شده پیشین آگاه می‌کند که منابعشان تا دهه‌ی ۷۰ پیش می‌آید و مستندهای ۳۰ سال پیش را مورد اشاره قرار می‌دهد.
رویای بسکتبال (استیو جیمز ـ فرد مارکس و پی‌تر گیلبرن/ ۱۹۹۴) شهر (رالف استانیز و ویلارد وان دایک/ ۱۹۹۳) و آثاری از رایدلی اسکات (۱۹۹۷) کاتی فیلد (۱۹۹۳) یا شیطان هرگز نمی‌خوابد (لوردس پرتیلو/ ۱۹۹۵) و صحرای کادیلاک (جانی الز/ ۱۹۹۷) می‌تواند نمونه آورده شود. و کتاب مارلون فوئنتس (۱۹۹۵) و یا کن بورنز ۱۹۹۰ یا آیلین وورنوس (۱۹۹۲) نیز شاهد مثال دیگری است که در کنار کتاب‌های دورهان انی سی (۱۹۹۶) از انتشارات دانشگاه دوک و کاربلو می‌نگتون از انتشارات دانشگاه ایندیانا ۱۹۸۸ و کتاب ماگدالینا (ابروسکی/ ۱۹۹۸) و ده‌ها نمونه‌ی دیگر، می‌توان نام برد که مزیتی متعلق به این کتاب در ارتباط با جریان انداختن تفکر، و مفاهیم جدید‌تر در قلمرو تلاش‌های نظری جهان میان ماست و باید آن را قدر دانست.
۴. بالاخره جدا از مواد و مصالح فراوان برای اندیشیدن، آموختن و یا تفکری انتقادی نسبت به مفاهیم ابراز شده به وسیله‌ی نیکولز، باید از حجم وسیع آشنا کردن دوستداران ایرانی سینمای مستند با فیلم‌های پراهمیت مستندی صحبت کرد که متاسفانه، ضعف شدید عرضه‌ی آن‌ها در ایران بسیاری از مستندسازان و دوستداران مستند را نسبت به این آثار بی‌خبر نگه داشته است.
در ایران دولت در همه‌ی کار‌ها دخالت می‌کند؛ مگر به توسعه فرهنگ و جهانی تفکر. این همه‌ی نهاد‌ها که هزار کار بیهوده انجام می‌دهند، و از ارشادی که به این عریضی است و یک جایی برای ورود این کتاب‌ها و فیلم‌ها و پخششان در نظر نگرفته است. وقتی دست و بال بخش خصوصی هم بسته باشد، بدیهی است انتشاراتی‌ها هم میلی به ترجمه‌ی این همه آثار مهم یا وارد کردن فیلم‌های مستند ارزشمند ندارند. سینمایی هم که این آثار را به نمایش بگذارد یا جایی که سی‌دی‌هایش را بفروشد در دست نیست.
۵. در این نوشته مجال بحث وسیع وجود ندارد تا از همه جنبه‌های کتاب سخن بگویم و آن را معرفی کنم، باید بخوانیدش. اما گفتنی است که در کتاب حرفهای تازه‌ای وجود دارد درباره‌ی نحوه‌ی درگیر شدن مستند با جهانی که بازنمایی می‌کند، بازنمایی دیگران و مباحث اخلاقی در این باره و حقوق کسانی که در فیلم به نمایش درمی‌آیند.
بحث بسیار نو درباره‌ی کیفیت صدا در مستند و آن‌چه که به فیلم مستند صدای خاص خودش را می‌بخشد. و علاوه بر نریشن و گفتار، خود شخصیت صدا و قدرت عظیم چینش و سندیت بخشی و سندگذاری صدای مستند در فیلم مستند در این کتاب مطالب بسیار مهمی می‌خوانیم و البته آن مباحث مربوط به طبقه‌بندی ویژه نیکولز و تمام تبعاتی که در ادراک ساختاری فیلم به بار می‌آورد سر جای خود که این کتاب را با ابعاد طبقه‌بندی نیکولز در مورد سینمای توصیفی، انعکاسی اجرایی، شاعرانه و غیره آشنا می‌کند.
و از همه مهم‌تر کتاب مرجعی است برای آشنایی با انبوهی از مستندهای دهه ۹۰ و نیز منابع مکتوب جدیدی که در ایران مرجعی برای آشنایی با آن‌ها وجود ندارد. حتماً بخوانیدش.
