این مجله نظرسنجی معروف هر ۱۰ سال یک بار خود برای انتخاب بهترین فیلم تاریخ سینما را تقریباً در تمام عمر سینما انجام داده است. شاید این اشتیاق به دست و پا کردن فهرست شاهکارها را نشانه نابالغی نسبی سینما بدانید (به نظر می‌رسد آن‌هایی که در نظرسنجی شرکت کردند، نظرسنجی به نظرسنجی دچار مشکلات بیشتری می‌شوند، چون تعداد فیلم‌ها رو به افزایش است)، اما این نظرسنجی به همان اندازه گسترده است که جمع‌وجور! و از طرفی برای آن‌هایی که تازه وارد جنگل سینما می‌شوند، مسیری مناسب را روشن می‌کند.
در هفت نظرسنجی که این مجله تاکنون انجام داده، سویه داستانی غالب بوده، حالا چه این داستان سینمایی حکایتی نئورئالیستی درباره مشکلات اجتماعی بوده یا درباره افسانه‌های تودرتوی وسوسه و قدرت مردانه. صدالبته که پیشرفت روایت داستانی بینندگان را متقاعد کرده به ابزار نوین سینما به عنوان ابزاری هم سرگرم‌کننده و هم هنری نگاه کنند؛ و شاید امروز هم برای ما راحت‌تر باشد که هنر را در سینما کشف کنیم و از آن لذت ببریم، یعنی جایی که هنر به شکل کامل خود از ذهن یک مولف بیرون آمده و آن را به هنری ترجیح دهیم که از دنیا جدا شده باشد، آن هم دنیایی که چهره واقعی خود را نشان نمی‌دهد.
با این حال در نظرسنجی سال ۲۰۱۲ ما شاهد صعود خیره‌کننده فیلم مردی با دوربین فیلم‌برداری ژیگا ورتوف و قرار گرفتن آن در فهرست ۱۰ فیلم برتر تاریخ سینما بودیم. این فیلم نه‌تنها مستند است، بلکه اثری است ۸۰ ساله، محصول شوروری سابق که صامت و البته ساخت‌گرایانه است و تا مدت‌ها به‌عنوان بن‌بستی در فرم‌گرایی از دور خارج گذاشته می‌شد. این روزها که موج رسانه‌ای کردن همه چیز بلندتر از همیشه شده و در هر جیبی تلفن همراه دوربین‌دار وجود دارد و یوتیوب به قصر مردم در آسمان‌ها بدل شده، آیا ما بالاخره به پیش‌بینی ورتوف درباب شهری که از خودش فیلم می‌گیرد و آن را می‌بیند، نرسیدیم؟
سال گذشته هم‌چنین شاهد رخنه کردن فیلم‌های مستند به جریان اصلی سینما بودیم. بازی کشتن (انکساری جهنمی از تالار آینه‌های مردی با دوربین فیلم‌برداری که سعی می‌کرد سینما را از چنگ نخبه‌گرایی خودش برهاند)، بر صدر فهرست بهترین فیلم‌های سال ایستاد (در شماره ژانویه سایت‌اند ساند) و برای یک سال در ICA لندن روی پرده بود؛ اتفاقی نادر که از زمان فیلم‌های نیمه‌شبی دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ رخ نداده بود. فیلم Sacro GRA جان‌فرانکو روزی به اولین فیلم مستندی بدل شد که شیر طلای جشنواره فیلم ونیز را به خانه برد و دنبال‌کنندگان سینمای مستند همین‌قدر هیجان برای تماشای لویاتان لوسین کستینگ-تیلور و ورنا پراول داشتند؛ فیلمی که نسخه دریایی فیلم کوتاه خون حیوانات ژرژ فرانژوا درباره یک کشتارگاه بود و رویای بدون نقش‌آفرینی «سینمای مستقیم» را زنده می‌کرد؛ سینمایی وحشی و آزاد که انسان و ماشین را در جایی بسیار دور از تمدن نشان می‌داد.
هفت سال از آخرین شماره ویژه ما درباره سینمای مستند می‌گذرد، یک دهه از موفقیت مایکل مور و رژه پنگوئن‌ها در گیشه می‌گذرد و یک دهه هم از انقلاب دیجیتال می‌گذرد که کشف و مداخله در درامی مستند مثل فیلم گرفتن از فریدمن‌ها را تسهیل کرد. سینماها و جشنواره‌های مستند دارند رونق می‌گیرند؛ روی آوردن رسانه‌های جمعی به کلیپ‌های یواشکی و واقعی انگار بیان‌گر سربرآوردن نوعی مدرن از حلقه‌های خبری در سینمای پیش از دوران تلویزیون است، آن هم برای مخاطبی که تشنه دیدن دنیاست. مستندسازها هم به نوبه خود از این توجه‌ها انرژی مضاعف گرفته‌اند.
و زمان با کدام‌یک از اولین شگفتی‌های غیرداستانی سینما مهربان بوده؟ برای همین ما تصمیم گرفتیم متخصصان بسیاری را در این نظرسنجی همراه کنیم.
کار ما خالی از کنایه هم نیست؛ داریم برای چیزی جایگاهی محکم می‌سازیم که همیشه در حاشیه سینما صدایش بریده شده. تقریب ۹۰ سال از وقتی جان گریرسون سعی کرد کلمه «فیلم مستند» را – که در ابتدا صفت «مستند» بود و درباره موآنا ساخته ۱۹۲۶ فلاهرتی به کار رفته بود – به ما بقبولاند، می‌گذرد و این عنوان هنوز هم مبهم است و واقعاً چه انتظاری می‌رود از عنوانی که سعی می‌کند تعاریف متنوع و گوناگون از گزارش، دیدگاه، تفسیر و تخیل را در خود جای دهد؛ آن هم در دنیایی که با اختراع دوربین فیلم‌برداری به مکانی نامطمئن بدل شده. در هر حال ما این چالش را پذیرفتیم و از رای‌دهندگان خواستیم تعریف خودشان از این عنوان را داشته باشند و برای همین بود که جیمز بننینگ در جواب ما با اطمینان نوشته بود: «همه فیلم‌ها داستانی هستند.» و گیب کلینگر (با الهام از گدار) نوشته بود: «اما همه فیلم‌ها که مستند هستند!»
شاید همه مستندها به شکلی مستند باشند؛ برخی جانب‌دارانه، برخی تحریف‌شده و همه آن‌ها جذاب. این نظرسنجی‌ها هم همین‌طور هستند، آن حالت تعادل ایده‌آل را ندارند و برخلاف آن‌چه در ابتدا انتظار می‌رفته، از نظر حضور افراد و ملیت آن‌ها آن‌قدر پرجمعیت نیست. آن‌چه در این‌جا می‌بینید، حاصل نظرسنجی از ۲۳۷ منتقد، مجموعه‌دار و صاحب‌نظر بین‌المللی و ۱۰۳ فیلم‌ساز است که کم‌وبیش همه آن‌ها به سینمای مستند گرایش دارند و پذیرفتند ۱۰ فیلم مستند برتر تاریخ سینما را انتخاب کنند؛ «بدون در نظر گرفتن زمان آن‌ها یا سینمایی یا تلویزیونی بودن آن‌ها.» با همه تلاش‌هایی که کردیم، زبان انگلیسی زبان غالب این نظرسنجی است که با توجه به شبکه آدم‌های ما عجیب نیست. با این همه همان‌طور که مارک کازینز می‌گوید، این نظرسنجی قدمی در گسترده کردن پهنه سینمای مستند است: در نظرسنجی ما سه فیلم از آمریکای لاتین، دو فیلم از ایران، یک فیلم از چین، یک فیلم از ژاپن، یک فیلم از ارمنستان حضور دارند و فیلم نیمه اندونزیایی بازی کشتن هم در رتبه پنجاهم ایستاده است. ۳۷ درصد از رای‌دهندگان ما زن هستند که به نسبت نظرسنجی سال ۲۰۱۲ بهتر است و نشان می‌دهد زنان در این شاخه بیش از کسب‌وکار سینمای داستانی مشغول به کار هستند.
امیدوارم بیشتر درباره گنجینه‌های تلویزیونی بشنویم، دنیا در حال جنگ جرمی آیزاک بیش از سایر آثار تلویزیونی رای آورده، اما به هر حال فیلم‌هایی هم در این فهرست هستند که نیاز است به آن‌ها توجه بیشتری شود؛ مثلاً شاید Belovy ساخته ویکتور کوساکفسکی (یکی از فیلم‌های محبوب فیلم‌سازان)، یا شاید پسران دریا ساخته آرتاوازد پلشیان که در هر دو نظرسنجی رای بالایی دارد. فیلم‌هایی هم هستند که بسیار دور از فضای جریان اصلی افسانه‌ای شدند، فیلم‌هایی محبوب حلقه‌های منتقدان؟ فیلم‌های برای تدریس؟ چیزی که ما را شگفت‌زده کرد، اتفاق نظر منتقدان و فیلم‌سازان بود؛ مردی با دوربین فیلم‌برداری، شوآ، بدون آفتاب، شب و مه و خط آبی باریک. البته این فیلم‌ها جزو ستون‌های سینمای مستند هستند؛ فیلم ورتوف به‌تنهایی در فهرست نیمی از منتقدان بود؛ اما ما از تازه بودن بسیاری از عناوین هم خشنود هستیم: ۱۱ فیلم از ۵۰ فیلم برتر پس از سال ۲۰۰۰ ساخته شده‌اند.
این مسئله‌ای است که باید درباره‌اش فکر کرد و شاید هم آن را تغییر داد. مستندسازان با ساخت فیلم‌هایی درباره دنیای همیشه در حال تغییر مطمئناً این کار را انجام می‌دهند... در حالی‌که ما داشتیم رویای زیر نظر گرفتن توده را در سر می‌پروراندیم، شفافیت سینمای مستند را یاد می‌گرفتیم، این سینما زنده بود... شاید مستندنگاری ناب همین (سینمای مستندی که می‌بینیم) باشد، اما بدون حضور مخاطب این سینما، دیگر سینما نیست.
*منتقد سینما و سردبیر سایت سایت‌اند ساوند
+ عکس: صحنه ای از مستند شوآ
در همین زمینه بخوانید:
برترین مستندهای تاریخ سینما به انتخاب سایت‌اندساوند
تاثیرات فرهنگی فیلم‌های غیرداستانی و ..
